معناشناسی قرآن در اندیشه شرق شناسان

چکیده:

معناشناسی به عنوان یکی از شاخه های زبان شناسی، سالیانی است که در مسیر فهم صحیح قرآن کریم به کار گرفته شده است. قوم زبان شناسی، مهم‌ترین مکتب معناشناسی است وایزوتسو به عنوان چهرۀ برجستۀ آن، در دو اثر خود؛ «خدا و انسان در قرآن » و «مفاهیم اخلاقی دینی قرآن » شاخصی موفق از کاربرد معناشناسی در حوزۀ قرآن کریم است. اثر پیش روی، تلاش دارد ضمن مطالعه، نقد و بررسی آثارمعناشناختی شرق شناسان در عرصۀ قرآ ن‌پژوهی، پرتویی بر این آثار بیفکند و ضمن اجتناب از آسیب های این مطالعات، بتواند از نقاط مثبت آن ها در مسیر فهم روشمند قرآن کریم به منظور نیل به آمال بلند جامعۀ اسلامی بهره مند شود.

مقدمه

قرآن به عنوان نظام‌نامه زندگی دنیا و ملاک سعادت عقبی، اصلی‌ترین منبع معرفت دینی مسلمانان است. تعالیم راهگشایانه این کتاب رسالت و انذار، چراغی است فرا راه مسلمانان تا راه را مؤمنانه‌تر بپیمایند و در فراز و فرود تاریخ و حوادث آن به مدد هدایت‌ها و روشنگری‌های این معجزه جاوید نبوی ره به منزل مقصود زنند. رجوع مدام و مداوم به قرآن و مبنا قراردادن و بازتولید مؤلفه­های تمدنی عصری آن، اصیل­ترین و اصلی­ترین رویکرد در احیاء و تحققِ تمدّن اسلامی است. تمدّنی که با تابش آن از جغرافیای اندیشه نظام اسلامی ایران در برهوت معنا و انسانیتِ روزگار مدرن، داعیه­­دار حیات طیّبه انسانی است.

این همه در گرو فهمی صحیح از آموزه‌های قرآنی و تفسیری کارآمد است.‌فهم قرآن و تفسیر آن از مشغله‌های دیرین دین‌پژوهان بوده است. اندیشمندان دین و پرده‌داران آیین از همان آغاز نزول قرآن بر آن بوده‌اند تا ایمان تقلیدی را به کمال تحقیق بیارایند و با تدوین راهکارهای استوار در فهم قرآن، مسلمانان را از بن‌بست فکری نجات دهند چرا که قرآن، حقیقتی جاری در همه اعصار است و انسان هر عصری در دایره مخاطبان آن جای می­گیرد. محقق راستین قرآنی، هم آگاه بر زبان قرآن برای هر عصری است و هم مطلع بر زمانه خویش تا بتواند شبهات عصر را به محکمات قرآن ارجاع دهد. از این رو، محقق معارف قرآنی هماهنگ با زمان و دانای بر نیازهای عصر و نکته سنج بر خواسته­های مخاطبان روزگار خویش است؛ در حال به سر می­برد و ترسیم­گر افق­های روشن آینده است. بنابراین فهم قرآن، متناسب با نیازها و اقتضائات زمانه با بهره‌گیری از علوم مختلف در این مسیر، امکان‌پذیر می‌نُماید.

علم زبان‌شناسی، قابلیت استخدام در علوم مختلف را دارد. معناشناسی به عنوان یکی از شاخه‌های زبان‌شناسی نیز سالیانی است که در مسیر فهم صحیح قرآن به کار گرفته شده است. ایزوتسو به عنوان یک شرق‌شناس منصف در دو اثر خود به نام های «خدا و انسان در قرآن» و «مفاهیم اخلاقی دینی قرآن» شاخصی موفق از کاربرد معناشناسی در حوزه قرآن کریم به شمار می‌آید.

پژوهش پیش روی، با دغدغه‌های فوق الذکر، تلاش دارد ضمن مطالعه، بررسی و نقد اندیشه معناشناختی شرق‌شناسان در عرصه قرآن‌پژوهی(با تأکید بر ایزوتسو[1])، پرتویی بر این آثار بیفکند و ضمن اجتناب از آسیب‌های این مطالعات بتواند از نقاط مثبت آن‌ها در مسیر فهم روشمند قرآن به منظور نیل به آمال بلند جامعه اسلامی بهره‌مند شود.

دانش زبان‌شناسی از حدود یک و نیم قرن پیش در اثر شرایط گوناگونی از جمله گسترش ارتباطات و پیدایش رویکرد میان رشته‌ای با شتاب بسیاری گسترش یافته و شاخه‌های متعددی از جمله آواشناسی(Phonotics)، نحو(Syntax)،کاربردشناسی(Appliedlinguistics)، ریشه‌شناسی(Etymology) و معناشناسی(Semantics) و... داشته است. این دانش، بازتاب بسیاری بردانش‌های دیگر و به ویژه مطالعات متون مقدس برجای گذاشته است. شرق‌شناسان در حوزه مطالعات قرآنی، پژوهش‌های زبان‌شناختی و معناشناسی خاصی انجام داده‌اند که موضوع این کتاب، بررسی و نقد دیدگاه‌های عمده معناشناسی شرق‌شناسان درباره قرآن کریم است.

معناشناسی به عنوان دانشی که به پیدایش معنا و سیر پیشرفت و تحولات آن می‌پردازد و روابط معنایی بین مفاهیم مختلف را شناسایی نموده، شبکه‌ای از معانی مرتبط را استخراج می‌کند، نقش بسزایی بویژه در حوزه مطالعات قرآنی و تفسیری، داشته است.البته برخی از این مطالعات، در سنت اسلامی نیز سابقه داشته است لکن برخی تمایزات از جمله استفاده از نظریات متطوّر زبان‌شناسی و مردم‌شناسی در این بین تأثیرگذار بوده است.

در این پژوهش با بررسی و نقد مکاتبِ مختلف معناشناسی قابل استفاده در مسیر فهم قرآن کریم، دیدگاه مکتب قوم زبان‌شناسی(مکتب بُن) به عنوان برجسته‌ترین مکتب در این میان مورد تدقیق بیشتری قرار گرفته است. چهره شاخص این مکتب، ایزوتسو می‌باشد که با نگارش سه کتاب مهم «خدا و انسان در قرآن» -که در آن مبانی روش شناسی‌اش را نیز به تفصیل بیان کرده است و «بررسی معناشناسی مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قر آن» و بالاخره «مفهوم ایمان در کلام اسلامی» (هر چند در حوزه دیگری نگاشته شده است، اما از لحاظ روش‌شناسی به کار ما می‌آید) تجربه خوبی در حوزه مطالعات قرآنی برای خود کسب کرده است. بویژه که روش او توسط همکاران و شاگردانش پی گرفته شد و حاصلی از آن، فعالیت شینیا ماکینو در حوزه شناخت معنایی و کشف شبکه ارتباطی و جهان بینی حاکم بر ساخت قرآن درباره «آفرینش و رستاخیز» است.ترجمه همه این آثار به فارسی و جایگاهی که ایزوتسو در ایران پیدا کرد و توجه به روش او، نگارش مقالات، برپایی همایش‌ها و تدریس آثار او در محافل علمی قرآنی، همه و همه، سابقه خوبی برای استفاده از این شیوه معناشناسی، بر جای گذاشته است.

وی با تکیه بر اندیشه جهان بینی زبان عربی به فهم قرآن از زاویه زبان‌شناختی و فرهنگ شناختی عرب به صورت همزمان پرداخته و دیدگاه مکتب وایسگربر[2] در مطالعه قوم زبانشناختی را در قرآن کریم تطبیق داده است.

امروزه به کارگیری روش‌های جدید در تحقیقات و مطالعات قرآنی و نیز ضرورت روشمند عمل کردن و فواید حاصل از آن بر هیچ محقّقی پوشیده نیست. انتخاب یک روش مناسب و صحیح نه تنها اعتبار بیشتری به مطالعات قرآنی می‌بخشد، بلکه در فهم ما از آیات قرآن، تأثیر‌گذار است. برای درک معانی واژگان قرآن، روش‌های مختلفی وجود دارد که یکی از این روش‌ها معناشناسی است. معناشناسی، فرآیندی است زنده، فعّال و پویا که در ضمن آن مفاهیم کلیدی قرآن در ارتباط با یکدیگر مورد بررسی قرار می‌گیرند. ایزوتسو با نگرش جدید خود به معانی اصطلاحات و مفاهیم قرآنی، پیشرفتی عمده در حوزه مطالعات قرآنی به‌وجود آورد.

رویکرد متاتفسیری ایزوتسو که اصول و روش‌های جدیدی را در اختیار مفسران قرار می‌دهد در باروری و تفسیر صحیح آیات قرآن کریم می‌تواند تاثیر بسزایی داشته باشد.

بررسی تفصیلی آرای ایزوتسو و نقدهای وارد بر آن در مسیر فهم قرآن کریم و دانش سترگ تفسیر برای علمای مسلمان بسیار نافع و مغتنم خواهد بود. ضمن این که تلاش بر آن خواهد بود تا برخی چالش‌ها و ناملائماتِ تحقیقات معناشناختی نیز شناسانده شود، به مزیت‌های مکاتب معناشناسی اشاره شده و پیشنهادهای سازنده‌ای نیز در جهت بهره‌مندی روشمند از این دانش در مسیر فهم مراد الهی ارائه شود.

فصل اول رساله به تبیین کلیاتی درباره شرق‌شناسی و سیر تاریخی آن با تمرکز بر مطالعات قرآنی و زبان‌شناسی دارد.ارزیابی روش‌شناسی شرق‌شناسان، بررسی روند تطور نظرات آنان پیرامون اسلام و قرآن و مرور اجمالی پژوهش‌های قرآنی و زبان‌شناختی آنان در دو قرن اخیر، بخش اول این فصل را تشکیل می‌دهد.

بخش دوم این فصل نیز به بررسی کلیاتی پیرامون دانش زبان‌شناسی و کاربردهای آن در مطالعات قرآنی، معناشناسی و اهمیت آن و رابطه آن با تفسیر و هرمنوتیک می‌پردازد.

در فصل دوم که معنون به مکاتب معناشناسی در عرصه قرآن‌پژوهی شرق‌شناسان است، مکاتب مطرح معناشناسی مورد بررسی قرار گرفته وآنگاه کاربردهای قرآنی آن‌ها نیز تحلیل و دسته بندی شده است.

مبانی و روش فهم قرآن در مکتب قوم زبان‌شناسی عنوان فصل سوم است. با توجه به این که مطرح‌ترین مکتب در زمینه معناشناسی در عرصه قرآن پژوهی، مکتب قوم ـ زبان‌شناسی می‌باشد و ایزوتسو به عنوان فرد شاخص در این زمینه به شمار می‌رود مبانی و روش شناسی وی و شاگردش ماکینو در این فصل به تفصیل، تشریح و بازخوانی شده است.

سرانجام در فصل چهارم، روش معناشناسی ایزوتسو به عنوان نماد شاخص مکتب قوم ـ زبان‌شناسی از جهات مختلف مورد بررسی و نقد واقع شده، نقاط قوت و ضعف این روش در مطالعات قرآنی مورد ارزیابی قرار گرفته است.بخش پایانی رساله نیز اختصاص به نتیجه‌گیری از کلیه مباحث مطروحه دارد.

آنچه که در تبیین جنبه نوآوری این کتاب باید گفت این است که تلاش کردیم اولاً کلیه آرای معناشناختی و همه مکاتب مطرح تا حد امکان استقصاء شده و مورد بررسی و نقد قرارگیرند و ثانیا در این راستا مکتب قوم ـ زبان‌شناسی که ایزوتسو چهره برجسته آن است با تأکید ویژه مورد تدقیق و نقد قرار گیرد.

نوع تحقیق بنیادی است و روش گرد آوری اطلاعات، کتابخانه‌ای است.می‌توان گفت روش کلی این نوشتار «توصیفی، تحلیلی و انتقادی» است؛ اگر چه بُعد انتقادی آن از برجستگی بیشتری برخوردار است.

در پایان بر خود لازم می‌دانم از مساعی عالمانه و راهنمایی‌های استاد بزرگوارم در این پژوهش؛ جناب آقای دکتر احمد پاکتچی به صورت ویژه و از سویدای دل تشکر کنم. در تألیف این کتاب از رهنمودهای اساتید بزرگوارآقایان؛ دکترعلی معموری، دکتر محمود کریمی، دکتر احمد واعظی، دکترمحمد باقر سعیدی روشن، دکترمحمد علی رضایی اصفهانی و دکتر محمد جواد اسکندرلو نیز بسیار بهره بردم که لازمه شکر خالق، تشکر از این اساتید بزرگوار است.همچنین از زحمات والدین گرامی و همسر مهربانم که در این مسیر تسهیل‌گر راهی نه چندان آسان بودند، قدردانی نموده برای آنان و تمام اساتید گرامی، حسن عاقبت و خیر کثیر آرزومندم.امید است این بضاعت اندک مرضی درگاه الهی بوده و قرآن کریم شفیعمان در وانفسای محشر باشد.

                                                                                                   دکترعلی شریفی

                                                                                          تهران-تابستان 1393ه.ش