جنبش گولن

چکیده پشت جلد:

کتاب حاضر از نخستین کتاب‌های آکادمیک درباره فتح‌الله گولن، محقق و سخنران اهل ترکیه و جنبش مدنی‌ای است که او در ترکیه و سراسر جهان الهام بخشید. جنبش او در اسلام میانه‌رو ریشه دارد و متعهد به تحصیل جوانان، ترویج گفت‌وگوی بین دینی و بین فرهنگی، کمک به نیازمندان جامعه و مشارکت در صلح جهانی است. کتاب، بر اساس داده‌های مصاحبه و بازدید از مؤسسات الهام‌گرفته از گولن، این جنبش را از دیدگاه جامعه‌شناختی، به‌خصوص از دید نظریه جنبش اجتماعی توصیف می‌کند. این نخستین کتابی است که با روش‌شناسی تجربی این جنبش را به مخاطب غربی معرفی می‌کند. خواندن این کتاب برای دانشمندان علوم اجتماعی که به جنبش‌های دینی علاقه‌مندند، عالمان دینی که در پی اطلاعاتی درباره جنبش‌های اسلامی هستند و عموم افراد مشتاقِ فهم و درک اسلام میانه‌رویی که پروژه‌های انسان‌دوستانه را تشویق و ترویج می‌کند، مفید خواهد بود.

مقدمه مترجم:

کتاب پیش ‌رو گزارشی جامعه‌شناسانه از مراحلِ شکل‌گیری، گسترش و تأثیر جنبشی اجتماعی مبتنی بر فرهنگ اقلیم ترکیه است که خود متأثر از فرهنگ اسلامی است. اهمیت جنبه اجتماعی احکام در کنار جنبه فردی آن، مشخصه اصلی این فرهنگ ترکی‌ـ‌اسلامی است. از دیرباز در محافل آموزشی دینی ترکیه، در کنار آموزش احکام عبادی شخصی، آداب اخلاق اجتماعی مانند: انفاق، تعاون، دستگیری از نیازمندان، همسایه‌داری، همزیستی، تساهل، مدارا و... نیز آموخته می‌شد.

روزی که گولنِ تربیت یافته در این فرهنگ، آرام‌آرام در قامت رهبر جنبش اجتماعی برآمده از آن ظاهر ‌شد، روح پرورشی موجود در آن را ارتقا داد و کوشید در کنار آموزش مناسبات اجتماعی، بستر اجرای آن را در زیست افراد فراهم کند. طی قرن‌های گذشته، مردم ترکیه در همان محافلی که علوم دینی را یاد می‌گرفتند، نماز می‌خواندند و در کنار آن، وظایف اجتماعی ‌دین خود را هم ادا می‌کردند. به بیان دیگر، آن محافل با نظارت بر مناسبات اجتماعی دینداران به آنها کمک می‌کردند تا ضمن یادگیری احکام، عمل به فحوای آن احکام را در مشی اجتماعی خود تمرین و اجرا کنند.

گولن روح آن فرهنگ سنتی را در کالبد نظام آموزشی جدید دمید. زمانی که لباس روحانی خود را از تن به در کرد تا مدارسی دایر کند که در آنها علوم نوین غربی در سطح کیفی بالا به طبقات عمدتاً سکیولارِ مرفه آموزش داده شود، آن سنت پرورشی را در کنار مواد آموزشی به‌روز در ساختار مراکز خود وارد کرد. والدینی که در کنار موفقیت‌های تحصیلی فرزندانشان، شاهد رشد اخلاقِ اجتماعی آنها نیز بودند، از مدارس گولنی استقبال شایسته‌ای کردند. عواید حاصل از این کار، صرف هزینه تحصیل رایگان فرزندان بی‌بضاعت خانواده‌های سنتی متدین شد تا آنها نیز مانند فرزندان خانواده‌های مدرن، مجهز به سلاحِ دانش علوم جدید شوند. با افزایش تعداد این مدارس، جمعیت فارغ‌التحصیلان طبقات سنتی کم‌درآمد دیندار فزونی یافت و کم‌کم طبقه جدیدی شکل گرفت. به‌تدریج افراد این طبقه جدید به مشاغل مختلف آموزشی، ادارای، بیمارستانی، قضایی، رسانه‌ای، هنری و... راه یافتند. اما با نفوذ این افراد به مناصب سیاسی، ماهیت لائیک نظام ترکیه با شیبی ملایم تغییر کرد و سببِ تغییر ناخواسته و غیرقابل پیش‌بینی ماهیت اجتماعی جنبش گولن شد.

از همان سال‌های اولیه نُضج این جنبش در ترکیه، مراکز مشابهی نیز در سایر کشورها ایجاد شد. در اندک زمانی، جنبش اجتماعی گولن به بیشتر نقاط دنیا رسید، به طوری که تعداد کشورهایی که مدارس و مراکز وابسته به گولن در آنها وجود نداشت، اندک‌شمار بود. همزمان با توفیقات اعجاب‌آور این جنبش در نفوذ به اقلیم‌ها و فرهنگ‌های مختلف، ماهیت این جنبش در ترکیه به‌آرامی تغییر می‌یافت.

میزان این تغییرات در زمان تألیف کتاب حاضر در سال 2010 هنوز به آن پایه نرسیده بود که مؤلف این کتاب و سایر تحلیل‌گران بتوانند وضعیت امروزی ترکیه را پیش‌بینی کنند. این اتفاقات، داده‌هایی را درباره این جنبش در اختیار ما می‌گذارد که داوری درباره آثار آن را نسبت به زمان تألیف کتاب تغییر می‌دهد. با وجود این، مطالعه کتاب می‌تواند ما را در تحلیل و آسیب‌شناسی جنبش اجتماعی فراملی چند دهه‌ایی که در عرصه جغرافیایی چند قاره‌ای و بافت فرهنگی چندگانه گسترش بی‌سابقه‌ای یافته، یاری دهد؛ جنبشی که بیش از آنکه نیازمند تجلیل و تحسین و یا تکذیب و تقبیح باشد، نیازمند تحلیل و آسیب‌شناسی است.

تحلیل این جنبش را در دو سطح ارائه می‌دهیم: اول، درک چگونگی شکل‌گیری این جنبش و بررسی گسترش موفقیت‌آمیز و استمرار طولانی‌مدت آن؛ و دوم، کشف راز موفقیت آن به عنوان یک جنبش اجتماعی فراملی حول محور باورهای معنوی که همچون سیمانی پاره‌های منتشر شده آن را در سراسر عالم به مثابه پیکره‌ای واحد متشکل ساخته است.

اول؛ رهبری معنویِ در سایه: زمانی که گولن در ابتدای راه با ارائه خوانشی جدید و نامحسوس از زیست دینی، نفوذ خود را در طیف‌های مختلف سکولار با هدف ارائه آموزش علمی با سطح کیفی بالا در محیطی اخلاقی آغاز کرد، هرگز نمی‌توانست توفیق آن را تا پایه کنونی آن آرزو و یا حتی تصور کند. اما جنبش وی در زمانی کوتاه توانست از چارچوب شهر و کشور خود فراتر رود و در اکناف جهان گسترش یابد. برای تأمین هدفِ گسترش در چنین ابعادی بودجه‌های چند میلیارد دلاری، تیم‌های طراحی متخصص در زمینه‌های مختلف و سازمان‌های اجرایی غول‌آسا نیاز است. ایجاد، آموزش و هدایت چنین سازمانی متشکل از اجزایی چنین متفاوت، طراحی اقتصادی، ‌اجتماعی و ‌مدیریتی پیچیده‌ای می‌خواهد که حتی به‌سختی از عهده چندین دولت مؤتلف برمی‌آید. راز اصلی موفقیت گولن به عنوان یک فرد در انجام این کار ابعاد متعددی دارد که مهم‌ترین آن، رهبری معنویِ در سایه است که بیش از آنکه بخواهد برای پیروان خود فصل‌الخطاب باشد، می‌کوشد منبع الهام آنها برای بروز و بهره‌گیری بیشینه از استعدادهای‌شان باشد.

دوم، اشتیاق خودخواسته پیروان: پیروان این جنبش توانستند در بافتی سیال و غیربروکراتیک و در تأثیر و تأثر بر یکدیگر، حول محور رهبر جنبش، بین حلقه محلی خود با حلقه‌های دیگر در سراسر دنیا ارتباطی سازگارانه برقرار کنند. راز امکان اجرای این کارِ محال‌نما در اشتیاق خودخواسته آنها در پیوستن به این حلقه‌ها نهفته است. بر خلاف رهبر سیاسی‌ای که به شکل دستوری و با روش تحمیل از بالا و به‌رغم صرف بودجه‌های کلان کمترین توفیق را در استمرار حیات خود در اذهان مخاطبانش به دست می‌آورد و با گذر زمان با مسئله ریزش طرفداران خود مواجه می‌شود، یک رهبر معنوی می‌تواند مخاطبانش را با خود همراه سازد و طی گذر زمان با افزایش مداوم ورود پیروان جدید به حلقه پیشینیان روبه‌رو ‌شود.

در سطح آسیب‌شناسی، به مطالعه نتایج منفی ناخواسته‌ای می‌پردازیم که به‌رغم نیت اولیه بنیانگذار این جنبش اجتماعی ایجاد شده‌اند؛ مانند نتایج منفی ناخواسته اعمال ما که در اکثر مواقع در تقابل با هدف اولیه ما از انجام آن اعمال پیش می‌آیند و گاه بسی نامنتظر هستند. این آسیب‌شناسی به ما کمک می‌کند بر تجربه مکرر در مکرر اما ناموفق شخصی و اجتماعی خود برای پرهیز از تکرار چنین موقیعت‌هایی بیفزاییم.

مدل سیاسی برآمده از جنبش اجتماعی گولن که در مقایسه با مدل سیاستِ دینی، سکولار تلقی می‌شود، در بافت سیاسی‌ دولت‌های سکولار از یک سو و مخالفان خواهان ترویج دینِ سیاسی آنها از سوی دیگر، به عنوان راه‌حل سوم بسیاری را امیدوار کرد. در این میان، این مدل به مثابه راه‌حلی جدید برای تدوام دینداری در دنیای مدرن، از بسیاری از دینداران دلربایی کرد و بسیاری از نادینداران را از جرگه ضددینداران جدا ساخت و هواخواه دینداری کرد و به آشتی بیشتر آنها با مفهوم دینداری منجر شد.

اما از همان بدو امر این سؤال اساسی مطرح بود که آیا این راه‌حل جدید می‌تواند در استمرار حیاتِ خود موفق بماند، یا نتایجی را به بار خواهد آورد که نه تنها در تقابل با هدف اولیه بنیانگذار جنبش است، بلکه تهدیدی برای روند رشد فراگیر جنبش در کشور مبدأ آن و امنیت رهبرِ فرسنگ‌ها دور از وطن آن و دستگیری و برکناری هزاران تن از هوادارانش خواهد بود؟

جواب به پرسش فوق در شرایطی که یکی از دستاوردهای آن جنبش اجتماعی، تولد نسل جدیدی از دولت‌مردان دیندار و ورود تدریجی آنها به عرصه سیاسی و تغییر آرام نظام ماهیتاً سکولار ترکیه به نظامی دینی است، حتی برای طرفدارن پرشور این مدل نیز چندان نویدبخش نیست و نشان می‌دهد که شاگردان و متحدان قبلی رهبر جنبش، کم‌کم از مسیر اولیه او زاویه گرفته‌اند و به سوی اسلامِ سیاسی متمایل شده‌اند که این خود به نوعی، نقض غرض محسوب می‌شود.

داوری درباره این موضوع که از بین یک نظام سیاسی سکولار که خواهان عدم تأثیر و یا برکناری کامل دین از عرصه اجتماعی‌ـ‌سیاسی است و یک نظام سیاسی دینی که خواهان تأثیر دین در زیستِ اخلاقی شهروندان به منظور سعادت آنها و یا فراتر از آن، دخالت حداکثری در تمام شئون زندگی عمومی و خصوصی آنهاست، کدام‌یک به لحاظ اخلاقی یا نتیجه‌بخشی مرجح است، به تعداد افراد هر جامعه متعدد است و هر یک از این دو نظر متخالف نیز طرفداران خود را دارد. اما تجربه جنبش اجتماعی گولن و تأثیر آن در نظام سیاسی ترکیه نشان می‌دهد که قائلان به اسلامِ اجتماعی غیرسیاسی هنوز در دکترین خود با چالش‌های بزرگ حل‌ناشده‌ای روبه‌رو هستند و باید با نقادی جدی در صدد اصلاحات اساسی و ارائه راهکارهای جدید برآیند.

فیروزه درشتی / مرداد 1395 خورشیدی