نمود مفاهیم دینی ایران باستان در مبانی کلامی اسماعیلیه

نخستین همایش "اسماعیلیه در ایران؛ کلام، ادبیات و تاریخ" به همت معاونت پژوهش دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی دانشگاه؛ در  این وبینار دکتر «مهدی علمی دانشور»دبیر علمی این همایش در موضوع "نمود مفاهیم دینی ایران باستان در مبانی کلامی اسماعیلیه"به ارائه مطالب خود پرداخت.

دکتر مهدی علمی دانشور گفت:گرايش اسماعيلي به عنوان شاخه‌ای از مذهب مـسلمانان شـيعی داراي آمـوزه‌هـايی است كه در منابع و سيره متقدم مسلمانان موجود نيست و لذا به سـبب شـباهت‌هـای موجـود مي‌توان گفت شاكله اوليه آن احتمالاً از اديان پيرامـونی وام گرفتـه شـده باشـد و می‌توان گفت،نخـستين نظريـه‌هـا درباره امكان تأثيرپذيری آموزه‌های اسماعيلی از اديان ديگر، را مورخـان و ملـل و نحل نگاران مـسلمان در ضـمن معرفـي ايـن فرقـه ارائـه كـرده باشـند كـه بـه نظـر خـالي از پيش‌داوريها و حب و بغض‌هاي فرقه‌ای و سياسي نيست.
وی افزود؛ از جمله كارهای محققانه، كتـاب اسـماعيليه بدخـشان اثـر مـريم معـزی است كه در كاوشي ميـداني بـه نمودهـاي تأثيرپـذيري اسـماعيلية بدخـشان از اديـان پيراموني به‌خصوص اديان ايراني پرداخته است و پژوهش درباره آراي اسماعيليان دشواري‌هاي خاصي دارد كه از مهمترين آنها مي‌تـوان بـه كمبود منابع اسماعيلي اوليه، تشتت و عدم دقت گزارش‌هاي منابع غيراسماعيلي و سنگين بودن متون منابع اسماعيلي اشاره كرد.
دبیر علمی همایش ادامه داد، نياز نيـست شـباهت‌هـاي آموزه‌ها در اديان و مذاهب به گونه‌اي كه ظن وامگيري يا تأثيرپذيري را برانگيزد، بـه صـورت مطابقت كامل و يكسان‌انگاري باشد؛ زيرا هر مذهب سامانة فكري مخصوص بـه خـود را دارد كه آموزه‌هاي مختلف در آن سامانه را با يكديگر هماهنگ و همسومی‌سازد.
دکتر علمی دانشور بیان کرد،گزارش‌هاي تاريخي حضور محمدبن اسماعيل و جانشينانش را به مدت دست كم نـيم‌قـرن در شهرهاي مختلف ايران تأييد مي‌كند كه اين حضور تا شـهر فرغانـه را كـه از شـهرهاي مـرزي شرق ايران بوده است، شامل مي‌شود و انتساب عبيداالله مهدي به عنوان مؤسس دولت فاطمي بـه ايـران براسـاس گـزارش برخـي منابع مانند ابن ندیم، ابن اثیر و .. قابل توجه است.
هفت انديشمند و نظريه پرداز اسماعيلي به نام‌هاي محمد نسفي، ابويعقوب سجستاني، ابوحـاتم رازي، حميدالدين كرماني، مؤيد في الدين شيرازي، ناصرخسرو و حمزةبن علي زوزني كه سهم عمده‌اي در تدوين نظريات كلامي و اعتقادي اسماعيليان از پيدايش اسماعيلية نخستين تا ظهور اسماعيليه فاطمی و انشعاب شاخه دروزی آن داشته‌اند، همه ايراني و در محـيط اديـان ايرانـي نشو و نمو يافتند.
این استاد دانشگاه افزود؛هم در گزارش اسماعیلیه نخستین و هم دروزیهای قرن پنجم، زایشی ناخواسته در خلقت به‌واسط یک تردید در اینکه آیا غیر از او کسی هست یا نه؟! به وجود آمده است. این نکته با شک و تردیدی شباهت دارد که در اسطوره پیدایش اورمزد و اهریمن از زروان در متون زروانی اشاره شده است. در هر دو آموزه ایرانی و اسماعیلی این شک و تردید است که منجر به پیدایش موجود سوم (در زروان اهریمن؛ در اسماعیلیه نخستین حدود سته و در دروز، ضد) می‌شود.
دکتر دانشور ادامه داد؛در متون دینی زرتشتی، انسان‌های فره‌مند با کیومرث آغاز می‌شوند و ... بعد از رهاشدن فره از سلسله‌ کیانیان فرّه به زرتشت می‌رسد.  بعد از زرتشت هم آخرین پیامبر و منجی این فرّه را به‌عهده خواهد گرفت و از نگاه اسماعیلیان در ابتدا، ناطقان که همان پیامبران اولوالعزم هستند، آمده‌اند. از نظر آنان ناطقان مظهر عقل کل در این عالم هستند که عبارتند از آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی، محمد (ص). اسماعیلیه، تداوم امامت را امری لازم دانسته و آن را در خاندان رسول منحصر می‌دانند.
وی اضافه کرد؛برای بیشتر انسان‌های فره‌مند، علائمی قبل از تولد در متون مقدس زرتشتی ذکر شده است. این علائم نشان می‌دهد که فرّه از جانب اهوره‌مزدا به آن‌ها رسیده است.
انتقال نور مقدس یا نور خداوندی از جانب خدای جهان به بدن امام و پیشوای جامعه در اندیشه‌های اسماعیلیه نخستین نیز انعکاس یافته است.
دانشور تاکید کرد؛ترسیم ادوار تاریخی، ریشه طولانی در ادیان ایرانی دارد. آموزه‌های زروانی و همچنین انگاره‌های زرتشتی ترسیم کاملی از تاریخ جهان را بر اساس ادوار هزاره‌ای آورده‌اند. در نظر زرتشتیان جهان به چهار سه هزاره تقسیم می‌گردد. ادوار در‌ ادیان‌ ایران‌ باستان‌ به‌ سه‌ ساحت تقسیم می‌گردید: نـخست ساحت عدم تعین مادی و مینوی که جنبه‌ی بـی‌کرانگی اهوره‌مزدا است؛ دوم ساحت مینوی؛و سوم ساحت گیتی.
خلقت در رسالات اخوان‌الصفا نیز مراتب وجود بـه سـه ساحت تقسیم می‌گردند: اول ساحت عدم تعین مادی و مینوی که شامل چهار صادر اول یعنی خالق، عقل کل، نفس کل‌، و هیولای‌ نخستین می‌شود؛ دوم ساحت‌ مینوی‌ که شامل عالم افلاک است؛ و سوم سـاحت مـادی که با عالم زیر فلک قمر مرتبط است
دانشور با بیان ویژگی‌های فرّه و شاخصه های انسان کامل (امام) بیان کرد؛فرّه به معنی موهبت ایزدی که مخصوص شاهان و پیامبران بود آمده است. «فرّه، فروغ یا موهبتی الاهی است. در اساطیر ایران مشروعیت شاهان وابسته به فره‌مندی ایشان بود.
ناصرخسرو آگاهانه یا ناآگاهانه، به تبع الگوي اندیشه سیاسی ایرانـی، خصایصی را براي اولیای واقعی و حاکمان درنظر می‌گیرد که نه تنها تباینی با مقوله فره ایزدی یا خوره کیانی نـدارد، بلکه به نوعی با آن سازگار است.
دکتر دانشور علمی ادامه داد؛در آموزه زرتشتیان، پس از اهوره مزدا که به عنوان خدای برین پرستش و نیایش می‌شود، موجودات مقدس دیگری نیز وجود دارند که اهوره مزدا را در امر آفرینش یاری می‌دهند. اینان در حکم مهین ایزدان زرتشتی هستند و بر روی هم با صفت امشاسپندان یعنی نامیرایان مقدس یا جاودانگان مقدس خوانده می‌شوند که هفت تن هستند و در آموزه‌های اسماعیلی از ملائک هفت‌گانه یا شش‌گانه‌ای تحت عنوان حدود سته یاد می‌شود.  بیشتر منابع اسماعیلی فاطمی نیز بر هفت کروبی که واسطه در آفرینش و کمک کار خداوند هستند، اشاره داشته‌اند.
وی همچنین بیان کرد؛عزیزالدین نسفی در توصیف انسان کامل در کتاب الانسان الکامل می‌نویسد: «انسان کامل آن است که او را به چهار چیز به کمال باشد: اقوال نیک، افعال نیک، اخلاق نیک و معارف.» چنانکه‌ دیده‌ می‌شود، نسفی‌ در تعریف‌ انسان‌ کامل‌، از الفاظ متداول‌ در تفکر باستانی‌ ایران‌ بهره‌ برده‌ است‌.در نام‌هایی‌ که‌ او برای‌ انسان‌ کامل‌ بر می‌شمارد و می‌توان بُن‌ مایه‌ها و ریشه‌های‌ حکمت‌ ایرانی‌ را جست‌ و جو کرد.