منظومه‌ای از حقوق باید از رساله امام سجاد(ع) استخراج شود

به گزارش روابط عمومی دانشگاه، اولین همایش «حقوق اسلام در پرتو رساله حقوق امام سجاد (ع)» با حضور اندیشمندان حوزه و دانشگاه سه‌شنبه ۱۷ اسفندماه ۱۴۰۰ در سالن امام موسی صدر دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار شد.

 در این مراسم حجت الاسلام و المسلمین سید ابوالحسن نواب رئیس دانشگاه ادیان و مذاهب، حجت‌السلام و المسلمین دکتر خسروپناه عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و همچنین دکتر محمود حکمت نیا عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی سخنرانی کردند. همچنین سخنانی از استاد دکتر شیخ مصطفی ملص رئیس انجمن همبستگی ملی لبنان و دکتر حسن الجعیفری رئیس دانشکده حقوق دانشگاه کوت عراق که برای این همایش ارسال کرده بودند پخش شد.

حجت‌الاسلام و المسلمین سید‌ ابوالحسن نواب در این همایش ضمن عرض تبریک به مناسبت ایام مبارک میلاد امام حسین(ع)، امام سجاد(ع) و حضرت عباس(ع) عنوان کرد که امام خمینی(ره) فرمودند که صحیفه سجادیه زبور آل محمد است. ما زمانی معنای این سخن را می‌فهیم که بفهمیم زبور در میان یهودیان چه جایگاهی دارد.

وی ادامه داد:اسرائیل جنایت بزرگی کرده است و آن هم این است که فاصله زیادی میان ما و یهودیان ایجاد کرده است. کاری کرده است که دیگر ما نمی‌توانیم به یهودیت نزدیک شویم تا آنها را بفهمیم. این در حالی است که در گذشته میان ما و یهودیت ارتباطات وسیع و گسترده‌ای وجود داشته است. ما خدمت‌های زیادی به آنها کردیم و آنها هم حق شناس بودند. اما این جنایتی که اسرائیل انجام داده است باعث شده که دیوار بزرگی میان ما ایجاد شود.

رئیس دانشگاه ادیان و مذاهب بیان کرد: اگر ما می‌توانستیم به اندازه‌ای که یهودیان به زبور توجه و عمل می‌کنند به صحیفه سجادیه اعتنا کنیم، آن را می‌خواندیم، دقت می‌کردیم و توجه می‌کردیم که چه معارف بلندی در آن است این مشکلات را نداشتیم. موضوعات مختلف و مطالب مختلفی در این کتاب یافت می‌شود مثلا اگر شما این کتاب را نگاه بکنید مطالب فراوانی در مورد وحدت و امت اسلامی در آن وجود دارد. امام در حق امت اسلامی، جیش اسلامی، سربازان اسلامی؛ کسانی در مرز‌ها هستند، دعا کرده است. امام سجاد(ع) نگاه بلندی به امت اسلامی دارد آن هم در سال‌هایی که پدر بزرگوارشان توسط برخی به فجیع‌ترین وضع ممکن به شهادت رسید. ایشان در دعاهای خود به خوبی بین امت رسول‌الله و قاتلین پدرش فاصله قائل شده است و تلاش کرده است از طریق دعا روشن‌گری کند.

منظومه‌ای از حقوق باید از رساله امام سجاد(ع) استخراج شود

حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر خسروپناه عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در شروع سخنرانی خود به ضرورت توجه به ادعیه امام سجاد(ع) اشاره کرد و گفت: هرچند که رشته‌های تخصصی کلام و تفسیر راه در حوزه علمیه ایجاد شده است؛ اما همچنان رشته علم الادعیه نداریم و قدر دعاها را نمی‌دانیم.

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به تفاوت حقوق مدرن و حقوق اسلامی بیان کرد: گاهی در تفاوت حق و تکلیف به اشتباه گفته‌ می‌شود که حقوق مدرن حق مدار است و اسلام تکلیف‌مدار؛ در حالی که در هر دوجا هم حق هست و هم تکلیف. تفاوت در منشأ کشف و ثبوت حق است. منشأ کشف و ثبوت حق در حقوق مدرن بشری است؛ اما در حقوق اسلامی منشأ ثبوت و کشف الاهی و عقلی است. بنابراین اشتباه است که بگوییم در اسلام حق نیست و در جهان مدرن تکلیف نیست.

معاون علوم اسلامی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی در ادامه به بررسی رسالة الحقوق امام سجاد(ع) پرداخت و با اشاره به تقسیم‌بندی آیت الله خویی درباره حقوق که مقسم احکام و حقوق را معجولات شرعیه قرار داده‌اند گفت: به نظر من می‌شود حقوق را چهار دسته کرد: دسته اول حقوقی‌اند که قابل اسقاط و انتقال نیستند. دسته دوم حقوقی‌اند که قابل اسقاط‌اند اما قابل انتقال نیستند. حقوقی که قابل نقل و انتقالی است در دسته سوم قرار دارند و  حقوقی که قابل انتقال قهری‌اند در دسته چهارم قرار دارند.

وی افزود: رساله امام سجاد ۵۰ یا ۵۱ حق را بیان کرده که می‌شود آنها را ۷ قسم کرد: ۱. حق الله که منشأ و زیربنای حقوق همین حق الله است. ۲. حق نفس و حقوق اعضا. ۳. حق افعال. ۴. حق فرادستان. ۵. حق رعیت ۶. حق ارحام و خویشاوندان. ۷. حق الاجتماع.

دکتر خسرو پناه با بیان اینکه درباره این مسئله باید تأمل فقهی کرد و این ۵۰ یا ۵۱ حق را در دسته‌بندی‌های بالا قرار داد گفت: برخی از این حقوق مثل حق الله و حق نفس و اعضا و حق اعمال قابل اسقاط نیستند و قابل نقل اختیاری هم نیستند. باید این ۵۰ حق را دسته‌بندی کرد و ذیل آن دسته‌بندی قرار داد. همچنین ما باید به این رساله بسنده نکنیم و تلاش کنیم که از ادعیه امام سجاد حقوق دیگری را کسب کنیم و منظومه‌ای از حقوق را از فرمایشان ایشان به دست بیاوریم.

امام سجاد(ع) در رساله‌های خودش به دنبال اصلاح جامعه است

دکتر حکمت‌نیا عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه با اشاره به اینکه برای فهم یک متن باید بستر و دستگاهی که آن متن در آن منعقد شده را بررسی کرد، گفت: رساله حقوق امام سجاد(ع) مفهوم فقهی حق نیست و نیز آن را نمی‌توان مساوی با حقوقی که اکنون در لسان حقوقدانان است یکی دانست. حقوق در معنای حقوقی آن چهار محور اصلی دارد که یکی از آنها حق مطالبه، یعنی آنچه در کلام فقها وجود دارد است. حق سه عنصر دیگه دارد: آزادیَ، مسئولیت، توانایی.

وی ادامه داد: بنابراین یک حق فقهی داریم و یک حق حقوقی که حق حقوقی چهار عنصر اصلی دارد (آزادی، مسئولیت، توانایی، و مطالبه). اینکه این حق چگونه ساخته شده، وابسته به فلسفه ماست. برای مثال ارسطو می‌گوید منشأش اراده است و در مقابل مکاتبی هست که منشاء حق را منفعت حمایت شده می‌دانند.

حکمت‌نیا با بیان اینکه معنای حقوق در رساله امام سجاد(ع) معنای اصطلاحی فقهی و حقوقی نیست گفت: برای فهم حقوق در این رساله باید یک دستگاه معرفتی ساخت تا آن را به خوبی فهمید. به نظر من امام سجاد(ع) به دنبال اصلاح انحرافی بود که از زمان امام علی(ع) ایجاد شده بود. در دوران بنی‌امیه مفهوم تکلیف دینی عوض شده و یک مزیت اقتصادی شده است. شهید مطهری ‌می‌گوید وقتی تکالیف مزیت اقتصادی پیدا می‌کنند جنبه حق پیدا می‌کنند و انحراف در مفهوم ایجاد می‌شود. رساله حقوق امام سجاد(ع) آسیب‌شناسی معرفتی در دروه بنی‌امینه است که چطور بنی‌امیه مفاهیم دینی را به مزیت‌های اقتصادی تبدیل کرده‌اند. چرا امام(ع) با این سخن‌ها با جامعه حرف می‌زند؟ چون دین ماهیت اقتصادی پیدا کرده و امام(ع) سعی می‌کند آن را برگرداند به پایگاه معرفتی خودش.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه با اشاره به اینکه برای فهم حقوقی از این رساله مستلزم گسترش جهان فهم به جهان آخر است گفت: بزرگان دینی ما حتی قوانین و حقوق دینی را با بیانی آراسته و توجیه‌پذیر برای مخاطب می‌گویند؛ همانند آنچه امام علی(ع) به مالک اشتر در نامه‌اش می‌گوید. برای جمع‌بندی باید بگویم که رساله‌ الحقوق در چارچوب فقه و حقوق اصطلاحی نیست، بلکه باید آن را در بستری اجتماعی فهمید. امام سجاد(ع) در رساله‌های خودش به دنبال اصلاح جامعه است.