داستان مریم معادل زنانه داستان یوسف

نشست علمی با عنوان «داستان مریم معادل زنانه داستان یوسف» با حضور محمد حقانی فضل، دانشجوی دکتری ادیان تطبیقی و پژوهشگر پژوهشکده ادیان و مذاهب برگزار شد.

حقانی فضل در ابتدا با بیان این که موضوع این پژوهش کاربست تحلیل ادبی در فهم روایت مواجهه حضرت مریم(س) با فرشته است، گفت: یکی از شیوه‌های جدیدی که در دوره مدرن، جهت تفسیر و فهم متون مقدس مطرح شده، نگاهی است که بر اساس تحلیل ادبی متن و بررسی عناصر داستانی در روایت‌های این کتاب‌ها در فهم آن‌ها تلاش می‌کند. این شیوه سابقه چندانی ندارد و پس از نگاه کل‌نگر به قرآن در دوره‌های جدید مطرح شده است.

وی در ادامه گفت: حضرت مریم(س) از جمله شخصیت‌هایی است که قرآن از او به بزرگی یاد می‌کند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌هایی که قرآن درباره ایشان به آن اشاره می‌کند، پاک‌دامنی او است. (التی احصنت فرجها/انبیاء:91؛ تحریم:12) اما قرآن به صراحت بیان نمی‌کند که چرا حضرت مریم(س) را چنین توصیف کرده است.

او با اشاره به این که به نظر می‌رسد تحلیل عناصر و ویژگی‌های داستان مواجهه حضرت مریم(س) با فرشته بهترین راه برای پرداختن به مسئله فوق باشد، به برخی از اصول حاکم بر شیوه بیان قرآن ــ مانند ایجاز، تأثیر شرایط نزول آیه بر روایت، تغییر برخی عناصر داستان در هنگام تکرار ماجراها ــ پرداخت.

در قرآن دو روایت از ماجرای مواجهه حضرت مریم(س) با فرشته بیان شده است: یکی در سوره آل‌عمران و دیگری در سوره حضرت مریم(س). بررسی این دو قطعه روایت نشان می‌دهد که بین این دو روایت کوتاه هفت تفاوت وجود دارد که نشان می‌دهد در روایت سوره حضرت مریم(س)، این حضرت مریم(س) است که در قلب ماجرا قرار دارد اما در روایت سوره آل‌عمران کلمه (عیسی) محور روایت است.

حقانی فضل در ادامه به بررسی روایت موجود در سوره مریم(س) پرداخت و در دو محور این عناصر را بررسی کرد: اول) واژه‌های به کار گرفته شده در روایت سوره مریم(س) برای توصیف مکان، فرشته و فرزند؛‌ دوم) عناصر مشابه و مشترک بین روایت سوره مریم(س) از مواجهه حضرت مریم(س) با فرشته و ماجرای یوسف و زلیخا؛ مانند تأکید بر خلوت بودن مکان؛ استعاذه؛ شهادت فرد ثالث و ... . توجه به این عناصر داستانی ما را به این مطلب رهنمون می‌شود که روایت سوره مریم(س) از ماجرای مواجهه حضرت مریم(س) با فرشته، در کنار هدف اصلی‌اش که نشان دادن تولد معجزه‌آسای مسیح و تأکید بر قدرت خداوند است، هدفی فرعی را نیز دنبال می‌کند و آن به تصویر کشیدن پاکدامنی حضرت مریم(س) است.

او در پایان در جمع‌بندی مطالب خود گفت: در این پژوهش تلاش کردم تا داستان تمثل فرشته بر مریم(س) با توجه به عناصر داستانی آن بازخوانی شود. هدف از این بازخوانی، آن بود تا نکته‌ای درباره این داستان برجسته شود که به نظر می‌رسد کم‌تر مورد توجه مفسران قرار گرفته است. هم عناصر داستانی به کار رفته در این داستان و هم شباهت‌های آن به ماجرای حضرت یوسف و زلیخا این فرض را تقویت می‌کنند که داستان مریم(س) (به روایتی که در سوره مریم(س) آمده است) درون‌مایه‌ای مشابه به داستان حضرت یوسف و زلیخا داشته باشد؛ یعنی هم‌چنان که آن داستان پاک‌دامنی یوسف و غلبه او بر شهوت را روایت می‌کند، این داستان نیز پاک‌دامنی مریم(س) را به تصویر می‌کشد. هم‌چنین به این مطلب اشاره شد که این خوانش از این داستان، می‌تواند بین صفت برجسته مریم(س) در قرآن (احصنت فرجها) و این ماجرا ارتباط برقرار کند. شواهدی نیز از احادیث و قصص و حتی اشعار ارائه شد که نشان می‌دهد در بین مسلمانان سده‌های اولیه، چنین خوانشی از این داستان،‌ ولو مضمر و مستتر وجود داشته است.

در پایان این نشست،‌ حقانی فضل به بحث و گفت‌وگو با اساتید و دانشجویان حاضر در جلسه پرداخت و به پرسش‌های آنان پاسخ گفت.

گفتنی است نهمین نشست از سلسله نشست‌های علمی انجمن علمی دین‌پژوهان با همکاری پژوهشکده ادیان و مذاهب 29 اردیبهشت 1394 در سالن شهید بهشتی برگزار شد.