اخلاق دینی، اخلاق غرامت خواهانه، یا ترمیمی

هفتمین نشست از سلسله نشست‌های کرسی‌های آزاداندیشی با عنوان «اخلاق دینی، اخلاق غرامت‌خواهانه،‌ یا ترمیم» با ارائه حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مهراب صادق‌نیا و نقد حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسن محمدی مظفر برگزار شد.

دکتر صادق‌نیا در این نشست ابتدا به تشریح نظریه دورکیم در خصوص دو سبک اخلاقی «بازدارنده» در جوامع سنتی و «ترمیمی» در جوامع مدرن پرداخت و گفت:‌ «به نظر دورکیم، پذیرش اخلاقی شرط لازم هم‌بستگی اجتماعی است. اخلاق در جامعه باعث می‌شود که افراد جامعه دور یک‌دیگر جمع شده و از هم فاصله نگیرند و گروه‌های اجتماعی در کنار هم باشند و با هم اجتماعی را تأسیس کنند. در حقیقت اخلاق هم‌چون سیمانی است که آجرهای پراکنده یک ساختمان (جامعه) را دور هم جمع می‌کند. به تعبیر دیگر اخلاق نقش انسجام‌بخشی در جامعه را به عهده دارد.»

وی هم‌چنین تأکید کرد:‌ »به نظر دورکیم این کارکرد اخلاق، ویژه جوامع سنتی است و در جوامع مدرن، این تعریف از اخلاق جایگاهی ندارد، چون معتقد است در جوامع جدید پذیرش اخلاق فراگیر تا اندازه زیادی جای خود را به تقسیم کار پیشرفته داده و انسان‌ها به خاطر داشتن اخلاق مشترک یا یک وجدان جمعی دیگر در کنار هم قرار نمی‌گیرند بلکه به خاطر تقسیم کار پیشرفته در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. لذا در جوامع مدرن افراد هریک می‌توانند تا اندازه‌ای سبک اخلاق خودشان را داشته باشند و مانند جوامع سنتی زیر سلطه جامعه نباشند.»

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در ادامه گفت: «دورکیم از دو نوع تضمین یاد می‌کند و می‌گوید الزام‌های اخلاقی نیاز به تضمین دارند. این تضمین نشانگر سرشت اجباری آموزه‌های اخلاقی است. به این بیان که اگر انسان‌ها به این آموزه‌ها تن ندهند، با مجموعه‌ای از پیامدها و مجازات‌ها روبه‌رو خواهند بود. به نظر دورکیم این تضمین‌ها دو گونه هستند. یک سری تضمین‌ها «بازدارنده» هستند و بدین دلیل وضع شده‌اند که افراد مرتکب عمل غیراخلاقی نشوند و اصطلاحاً به وجدان و عو اطف جامعه آسیب نرسانند. قتل و تبعید متخلفین از این قبیل تضمین‌ها هستند. این تضمین‌ها در جوامع سنتی رایج است لذا با حذف این افراد، آسیبی به باقی جامعه وارد نمی‌شود. نوع دیگر از تضمین‌ها، «غرامتی» یا «ترمیمی» نام دارند که متعلق به جوامع مدرن است. هدف از این تضمین‌ها‌، بازگشت جامعه به وضع پیش از تجاوز است، یعنی بازگرداندن جامعه به شرایط اولیه پیش از وقوع عمل غیراخلاقی.

وی سپس وارد ارائه نظریه خود شد و گفت: «مدعای مسلمانان درباره قرآن این است که قرآن کریم جهانی و برای تمام تاریخ است لذا اخلاق مطرح در آن نیز جهانی و برای تمام تاریخ است. بر این اساس باید قرائتی از اخلاق قرآنی ارائه کرد که بتواند با روزگار مدرن سازگار باشد. باید این سؤال را دنبال کنیم که اساساً آن‌چه در قرآن می‌گذرد، اخلاق بازدارنده است یا ترمیمی؟ آن‌چه بنده به آن رسیده‌ام این است که اخلاق مطرح در قرآن کریم بیشتر بازدارنده است که بر مبنای مفاهیمی هم‌چون پرهیز دادن، ترساندن یا تحذیر نوعی بازدارندگی در جامعه ایجاد می‌کند.»

دکتر صادق‌نیا سپس به ارائه چند مصداق از آیات قرآنی در این خصوص پرداخت و دسته‌بندی‌هایی از تضمین‌های اخلاقی قرآنی ارائه کرد و گفت: «این تضمین‌ها را در سه گروه بخش‌بندی کرده‌ام که عبارتند از عام و خاص؛‌ عبرت‌گیری که باعث می‌شود شخص دیگر دست به عمل غیراخلاقی نزند؛ و تضمین‌های توان‌ستانانه یعنی گرفتن توان فرد خطاکار برای این که دیگر دست به این خطا نزند، مانند مجازات‌هایی که معطوف به این جهان است، مانند فرو بردن سامری در زمین. دسته دیگر، تضمین‌های سزادهنده است، یعنی سزا و عقوبت عمل شخص خطاکار. به این ترتیب می‌بینیم که غالب تضمین‌های قرآنی،‌ بازدارنده است و نه ترمیمی. البته تضمین‌های ترمیمی یا غرامت‌خواهانه نیز در قرآن وجود دارد که البته کم است. حال مدعای ما این است که با توجه به آن که تضمین‌های قرآنی بیشتر بازدارنده است، طبق نظریه دورکیم چگونه تضمین‌های بازدارنده قرآن کریم ـ که به عقیده ما جهانی و برای کل تاریخ است ـ‌ با تضمین‌های ترمیمی و غرامت‌خواهانه جهان مدرن سازگاری می‌یابد.

در ادامه نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسن محمدی مظفر به نقد این نظریه پرداخت و گفت: «با فرض پذیرش این مسئله که آرای دورکیم مطابق واقع است، فکر می‌کنم می‌توان در بسیاری از تطبیق‌های آیات چون و چرا کرد. مثلاً‌ یک سری از این آیات مربوط به قیامت است و خداوند فرموده است که در قیامت مبتلا می‌شوند، لذا در جامعه مدرن اجرا نمی‌شود که بگوییم چرا اجرا شده و یا این که بازدارنده بوده یا ترمیمی.»

وی افزود: «نقد دیگر آن که مجازت‌های قرآنی هم بازدارنده است هم ترمیمی. اگر بخواهیم تأویل کنیم، می‌توانیم بازدارنده‌ها را به ترمیمی برگردانیم و آن‌ها را ترمیمی معنا کنیم. هم‌چنین ارائه کننده قصاص را غرامت‌خواهانه خوانده است در حالی که وقتی قصاص را اگر اجرا می‌کنیم یک نفر را در مقابل یک نفر دیگر از بین برده‌ایم. پس قصاص باید بازدارنده باشد، ولی در مثال ایشان، ترمیمی است. البته به این معنا که «و لکم فی القصاص حیاه»، یک نفر در این‌جا از بین رفته ولی چون اجرای حکم قصاص باعث منع ارتکاب به این جرم از سوی افراد دیگر می‌شود، به آن لحاظ حیات در آن هست.»

وی افزود: «ضمناً برخی آیاتی که ایشان به آن استشهاد کرده‌اند، متعلق به جوامع قبلی است؛ مانند عذاب استیصال که با نزول آن،‌ اقوامی از صفحه روزگار محو می‌شدند. این نوع عذاب به نقلی بعد از حضرت موسی(ع) و به نقلی با ظهور پیامبر اسلام(ص) برداشته شده است، مخصوصاً در مورد پیامبر اسلام(ص)، قرآن کریم تصریح دارد که تا زمانی که پیامبر(ص) در جامعه حضور دارد، این‌ها را عذاب نمی‌کنیم. می‌توان گفت عذاب استیصال که قبلاً‌ نازل می‌شده جنبه بازدارندگی داشته، در حالی که در مورد امت اسلام چنین چیزی نداریم و برداشته شده است. این امتیاز بالایی است که خداوند چنین عذابی را نازل نمی‌کند و افراد را حذف جمعی نمی‌کند.»

دکتر محمدی مظفر در پایان سخنان خود گفت: «فرض کنیم جامعه ما اخلاق قرآنی دارد و بیشتر بازدارنده و سنتی است و مثلاً جوامع غربی و اروپایی جوامع مدرن محسوب می‌شوند. آیا در در جوامع غربی هیچ مجازات حذفی و بازدارنده نداریم؟ افراد بسیاری در این کشورها زندانی می‌شوند و حتی مجازات قتل هم وجود دارد گرچه در بعضی کشورها حذف شده است. منظور آن که نظریه دورکیم در این جوامع به اصطلاح مدرن هم با همین صراحت و تفکیک خودش اجرا نمی‌شود و در آن‌جا هم مجازات‌های بازدارنده وجود دارد. به علاوه این که لزومی ندارد نظریه متعلق به دورکیم را حتماً با آیات قرآن کریم و اخلاق اسلامی تطبیق دهیم و بخواهیم مطابق آرای وی آن‌ها را تفسیر کنیم و مدل او را الگو قرار دهیم.»

در پایان این نشست، دکتر صادق‌نیا به سؤالات استادان و دانشجویان حاضر در جلسه پاسخ گفت.

این نشست روز سه‌شنبه بیستم بهمن‌ماه 1394 در سالن امام موسی صدر برگزار شد.