بایسته های شیعه پژوهی

شیعه شناسی که امروز به صورت دانشی مستقل و گسترده درآمده است در آغاز بخشی از "مطالعات اسلامی"[1] یا "مطالعات دینی"[2] بود. رشتۀ دین شناسی که حدود دو قرن پیش به دست دانشمند انگلیسی آلمانی تبار فریدریش ماکس مولر[3] تأسیس یافته بود، شامل شاخه ها و شعبه های زیادی می شد که یکی از آنها "پدیده شناسی دین"[4] است که گاهی به تسامح به آن "تاریخ ادیان"[5] و "دین شناسی تطبیقی"[6] نیز گفته می شد. دانش عام دین شناسی در آغاز فقط به مطالعۀ ادیان، متون مقدس، باورهای دینی، مناسک دینی و تحولات آنها می پرداخت. این دانش به تدریج به رشته های مستقلی همچون "فلسفۀ دین"، "جامعه شناسی دین"، "روانشناسی دین"، "مردم شناسی دین" و "الهیات" تبدیل شد و تاریخ ادیان و دین شناسی تطبیقی نیز بخشی از آن به شمار می رفت. هرمنوتیک یا دانش تفسیر نیز بعدها به این رشته ها افزوده شد. هرچند هنوز هم کسانی آن را یک "رویکرد"[7] می دانند نه یک "رشته"[8].

جایگاه مطالعاتی رشتۀ "مطالعات شیعی"[9] یا "شیعه شناسی"[10] در واقع در دل رشتۀ ادیان یا مطالعات دینی است و امروز بخشی از رشتۀ "اسلام شناسی" به شمار می رود. البته امروز شیعه شناسی در بعضی دانشگاه‌های داخل و خارج رشته ای مستقل محسوب می شود و خود دارای دپارتمان و حتی دانشکده است و تا مقطع دکتری و حتی فوق دکتری در این رشته تحصیل می کنند. اکنون شیعه شناسان بزرگی در جهان پدید آمده‌اند که صاحب دیدگاه، نظریه، کتاب و مقاله‌های زیادی هستند. هر سال کنفرانس‌های زیادی در مورد شیعه در کشورهای مختلف برگزار می شود و سایت‌های زیادی به زبان‌های مختلف در اینترنت به این مذهب اختصاص یافته اند. در عین حال از سوی مخالفان و منتقدان شیعه نیز ردّیه‌های زیادی علیه این مذهب نوشته می شود و حجم عظیم و گسترده ای از آثار در این مورد به وجود آمده و هجوم بی سابقه ای علیه "تشیّع" در جریان است که گاه از آن به "شیعه هراسی"[11] تعبیر می شود. محققان، آیین شیعه را از منظرهای گوناگون فلسفی، کلامی، عرفانی، سیاسی، جامعه شناختی و تاریخی مورد تحقیق قرار داده اند و تنها به فقه یا تفسیر قرآن بسنده نکرده اند. بدینسان انواعی از "شیعه شناسی" ها پدید آمده است. شیعه شناسی وهابی ها، شیعه شناسی اهل سنّت و شیعه شناسی اروپاییان. چنانکه انواعی از "شیعه" نیز به وجود آمده است: شیعۀ اشراقی (عرفانی)، شیعۀ فرهنگی، شیعۀ سیاسی، شیعۀ سلفی، شیعۀ اخباری، و... . با این همه باید اذعان کرد که هنوز در مراحل نخستین تحقیقات علمی، آکادمیک و دانشگاهی دربارۀ شیعه هستیم. با همۀ تلاش هایی که عالمان شیعی در طول تاریخ انجام داده اند و صدها و هزارها منبع و کتاب و دانشنامۀ ارزشمند و تک نگاشته‌های مهم و سودمند تألیف نموده‌اند اما هنوز هم از نظر متون مدوّن درسی و تخصصی روزآمد به ویژه برای دانشگاه‌ها کاستی‌های فراوانی داریم. در مورد زبان‌های دیگر فقر شدید و چشمگیری از حیث ترجمۀ متون اصلی شیعه و نیز تدوین و نگارش یا بازنگاری و تلخیص متون کهن و تهیۀ کتاب‌های روزآمد، جذّاب و تأثیرگذار وجود دارد که قابل انکار نیست و مسئولیت عالمان و فرزانگان را افزایش می دهد.

متفکرانی که در کشورهای اروپایی زندگی یا تدریس کرده باشند این فقر و کمبود را به خوبی احساس می‌کنند. هنوز نشریه‌های تخصصی زیادی در سطوح مختلف و به زبان‌های اروپایی در مورد شیعه نداریم و باید با سخت کوشی عالمانه و پشتکار، این کاستی‌ها را جبران کرد. در بسیاری از کشورها شیعیان حتی یک مسجد کوچک ندارند و برای تهیۀ مواد غذایی حلال و شرعی مشکلاتی دارند. هرچند باید افزود در سال‌های اخیر بعضی مراکز، کالج‌ها و انستیتوهای شیعی توسط خود شیعیان در چند کشور اروپایی تأسیس شده ولی به هیچ وجه کافی نیست.

از سوی دیگر گروه‌های افراطی و تروریستی به تحریک و حمایت دشمنان و بهانه‌های گوناگون به کشتار شیعیان بی گناه و حمله به مراکز آنها دست می زنند و انواع محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها را برای آنها به وجود می آورند. بعضی فرقه ها که خود را به اسلام منتسب می کنند نیز در شبکه‌های ماهواره‌ای به تبلیغات گسترده علیه شیعه می پردازند. اینها غیر از صدور فتوا علیه شیعه است که از شیعیان به عنوان کافر، بدعت گذار و مهدورالدّم یاد می کنند.[*] ردّیه نویسی ها علیه مذهب شیعه نیز با حجمی عظیم و بی سابقه ادامه دارد و علاوه بر صدها سایت اینترنتی علیه شیعه کتاب های فراوانی علیه شیعه منتشر می سازند که سرشار از تهمت ها،برداشت های نادرست، سخنان نامستدل و نامستند و کلیشه های تکراری و مهوّع است.

پیداست که در چنین شرایط دشواری نمی توان سکوت کرد و کنار نشست. حوزه‌ها، دانشگاه‌ها، اهل قلم، عالمان دینی، فرزانگان، روشنفکران مسئول و فضلای جوان حوزه و دانشگاه باید با تلاش‌های علمی معقول و منطقی این توطئه‌ها و حملات را پاسخ داده و خنثی سازند.

عالمان دینی و مدرسان حوزه ها از قرن ها قبل همواره از طریق تدریس و تألیف به نشر معارف شیعی پرداخته اند ولی با این همه هیچگاه مطالعات شیعی یا شیعه شناسی به عنوان رشته ای مستقل در حوزه های ما مطرح نبوده است شاید به این دلیل که معارف شیعی، متن و اساس همۀ دروس و آموزش ها و مواد درسی در حوزه ها را تشکیل می داده و بنیان همۀ بحث‌ها بوده است و شاید نیازی احساس نمی شده که به شکل رشته ای متمایز و مستقل تدریس شود. انصاف باید داد که عالمان شیعه در طول تاریخ زحمت‌های زیادی در این راه متحمل شده‌اند و با تدوین علوم اسلامی با تقریر و رویکرد شیعی به قدر وسع کوشیده اند، از شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی، علامۀ حلّی، و قاضی نورالله شوشتری گرفته تا شیخ انصاری، صاحب جواهر، صاحب کفایه، کاشف الغطاء، سید شرف الدین، علامۀ امینی، علامۀ طباطبایی و تا عصر حاضر. سعی همگی این بزرگان مشکور است. ولی در زمان ما با رویکردهای جدیدی در دانشگاه‌های غربی به مطالعۀ مذهب شیعه می پردازند[12] که در گذشته سابقه نداشته است. به علاوه غربیان متون خطی زیادی را از معارف شیعی و در رشته های مختلف تصحیح و نشر داده اند.

بر پایۀ این مطالعات جدید دیدگاه ها و نظریه های جدیدی هم در مورد معارف شیعی پدید آمده است که گاه آمیخته با نواقص و کاستی هایی است و نیاز به نقد و بررسی دارد. نمی توان و نباید از این دیدگاه بی خبر بود. به خصوص نسل جوان ما، دانشجویان، دانشگاهیان و روشنفکران، به دلایلی که اکنون جای توضیح آن نیست بیشتر از طریق این منابع تغذیه می شوند و چه بسا ذهن شان آلوده به شبهات شود. در کارهای محققان غربی مطالب مثبت و مفید فراوان هست ولی به دلایل مختلف آثار آنها نوعاً نیاز به نقد و بررسی و ویرایش محتوایی و علمی دارد. برخی از این کارها به طور مستقیم یا غیرمستقیم به فارسی ترجمه شده و در دسترس قرار دارد. کارهای کسانی مثل گلدزیهر، لامنّس، مادلونگ، ولهاوزن، هاینتس هالم، زابینه اشمیتکه، مونتگمری وات، ورنر اِنده، اتان کوهلبرگ، پطروشفسکی، نیومن، ژوزف فان.اس و... شهرتی جهانی یافته است و البته بسیاری از آنها هنوز به فارسی ترجمه نشده اند.

در روزگار ما نیز عالمان بزرگ و فرهیخته و با بصیرت شیعی با عزمی استوار به دفاع از مذهب شیعه پرداخته و در راه نشر معارف آن کوشیدند و به روشنگری و دفع شبهات اقدام نمودند و در اثر همین تلاش‌ها کتاب‌های ارزشمندی همچون عبقات الانوار، الغدیر، اعیان الشیعه، تفسیر المیزان و المراجعات پدید آمد. بزرگانی همچون علامۀ امینی، سید محسن امین، سید شرف الدین، علامۀ عسگری، امام موسی صدر، شهید محمد باقر صدر، علامۀ طباطبایی، جعفر مرتضی عاملی، خاندان مظفر، شیخ جواد مغنیه، استاد جعفری، استاد مطهری، استاد جوادی آملی و بسیاری از مراجع معظم تقلید هر یک به فراخور رشتۀ تخصصی و ذوق و تشخیص خود آثار گرانبهایی را در تبیین مذهب شیعه و پاسخ به اشکال‌های مخالفان و منتقدان نگاشته اند که سرمایۀ عظیمی برای امروز ماست. ولی با این همه هنوز هم در بسیاری موضوعات نیاز به نگارش کتاب های جدید و انجام تحقیقات نوین هستیم و نمی توان تنها به آنچه انجام گرفته بسنده کرد. نیازهای فرهنگی هر زمان، متنوّع و نوشونده هستند و هر زمان پرسش‌ها، نقدها و اقتضائات خود را دارد. چه بسا پاسخ‌های کهن برای نسل‌های گذشته قانع کننده بوده است ولی به چه دلیل برای نسل‌های بعدی هم لزوماً قانع کننده خواهد بود. هر نسلی نیازهای فکری و سؤال‌های خاص خود را دارد و هر جامعه‌ای نیز ساختار فرهنگی ویژه‌ای دارد و نمی توان برای همه یک نسخه نوشت. هم نیازها متفاوت‌اند و هم استعدادها و هاضمۀ ادراکی جوامع و نسل‌ها. دشمنان نیز بی کار نمی نشینند، شبهات رنگارنگ به طور مستمر طرح و نشر می شوند و پاسخ می طلبند. به این دلایل ما همواره نیاز به تولید علمی و عرضۀ تحقیقات تازه داریم و این فرآیندی مستمر و پایان ناپذیر است. در هر زمان پرسش های تازه ای در باب آموزه ها و باورهای بنیادین ادیان و مذاهب پدید می آیند که نیاز به آماده سازی پاسخ های تازه و ابتکاری دارند. درباره رویدادهای تاریخی، سیره پیشوایان، احکام و مناسک فقهی نیز سؤال های نوشونده ای پدیدار می گردند که نیاز به انجام تحقیقات جدید دارند. مقولاتی همچون توحید، معاد، وحی، امامت، عصمت، بداء، رجعت، تقیه، مُتعه و اخلاق جنسی تا موضع گیری های پیشوایان دینی، نیاز به طرح مجدّد و بازاندیشی و بازتفسیر دارند. یکی از مباحث مهم، بحث از خاستگاه پیدایش و نحوه تکوین و نُضج مذهب شیعه است.

هم در آثار عالمان اهل سنت و هم در آثار وهابیان و نیز در آثار خاورشناسان و اسلام شناسان اروپایی تئوری های مختلفی در مورد خاستگاه پیدایش و بنیانگذار تشیع مطرح شده که همه مخدوش و مردودند و نیاز به نقد و بررسی و تصحیح دارند. از عبدالله بن سبا گرفته تا صفویان تا دین زرتشت و نژاد آریایی را به عنوان خاستگاه مذهب شیعه معرفی کرده اند. تاریخ پیدایش این مذهب را نیز بعضی از "سقیفه" و بعضی از جنگ جمل، صِفّین، واقعۀ غدیر یا قیام کربلا دانسته اند که هیچ یک درست نیست. نقد علمی این تئوری ها از کارهای بایسته و لازم است.[13] حق این است که تشیع در متن قرآن و در زمان حیات پیامبر (ص) شکل گرفته است و ده‌ها دلیل و مدرک بر تأیید این نظریه وجود دارد. بنیانگذار آن خدا و پیامبر اند نه عبدالله بن سبا و صفویه یا نژاد آریا. عالمان شیعه در طول تاریخ دلایل فراوانی در تثبیت این نظریه اقامه کرده اند.[14] تشیع چیزی افزوده به اسلام نیست، بلکه متن اصیل و حقیقی اسلام و اسلام اصیل و حقیقی است. قرائت اهل بیت (ع) از اسلام است نه بدعتی افزوده به آن یا ضمیمه ای در جنب آن. این نظریه نیاز به تشریح دارد که اینجا مجال آن نیست.

توضیح تفاوت‌های "مکتب کلامی شیعه" که همان مکتب کلامی اهل بیت (ع) است با مکتب کلامی معتزله و اشاعره، ماتُریدیه و مُرجئه و کرّامیه و ... نیز از دیگر بایسته های پژوهشی است تا اصالت این مکتب به خوبی روشن گردد. در این حوزه به ویژه نیاز به تحقیقات جدید داریم و نمی توان به یکی دو کتاب مختصر موجود بسنده کرد. کتاب مرحوم هاشم معروف الحسنی متأسفانه اثری قوی و خوش ساخت نیست و بیشتر به حاشیه ها پرداخته و بحث های محتوایی را به شکل جدی و عمیق مطرح ساخته است. در این حوزه کمبود چشمگیری وجود دارد.

معرفی سهم شیعیان در تأسیس و شکل گیری علوم اسلامی نیز از عواملی است که هویت ممتاز و متمایز شیعه را به خوبی تثبیت می کند و بسیاری از تهمت ها را از دامن آن می زداید. کار مهمی که مرحوم آیت الله سید حسن صدر با نگارش کتاب ارزشمند "تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام" آغاز کرد و دریغا که پیگیری نشد و ادامه نیافت. همچنین نیاز به تحقیقات جدید در مورد فرقه های شیعی هست و آنچه در بسیاری از کتاب های گذشتگان آمده کافی و دقیق نیست به علاوه تحولات جدید و معاصر در آنها لحاظ نشده از این رو نیاز به پژوهش های تازه تر هست. به خصوص با توجه به انتشار بسیاری از متون کهن و تصحیح نسخه های خطی علوم اسلامی و تحقیقات نوین محققان اروپایی می توان از منابع جدید و گسترده ای بهره گرفت که در گذشته در دسترس نبوده است. مهم ترین کارهایی که لازم است در حوزه شیعه شناسی و معرفی علمی مذهب شیعه انجام پذیرد بدین قرار است:

بررسی علمی تاریخ شیعه و تدوین آن

تدوین و صورت بندی جدید و امروزین اعتقادات شیعی و عرضه داشت آکادمیک آن با رویکردهای جدید و مقایسه ای

مطالعات جامعه شناختی و مردم شناختی درباره جوامع شیعی معاصر

تحقیق در مورد مفاهیم شیعی با رویکردهای جدید و مقایسه ای

تأسیس رشته تخصصی شیعه شناسی در حوزه و دانشگاه و ارتقاء و گسترش دپارتمان های مطالعات شیعی موجود

راه اندازی و ارتقای نشریه های ادواری ترویجی و تخصصی حوزه شیعه شناسی

تدوین دیکشنری های یک جلدی به زبان های مختلف در مورد مذهب شیعه

تصحیح و ویرایش جدید و نشر متون اصلی شیعه

نقد کارهای شیعه شناسان غیر مسلمان

رصد و پایش مستمّر تحقیقات و فعالیت های مراکز شیعه شناسی در جهان

شناسایی و معرفی مراکز فعّال شیعه شناسی در جهان (به ویژه دانشگاه های آکسفورد، هاروارد، پرینستون، برلین)

رصد، نقد و ارزیابی نوشته های ضد شیعی وهّابیان، سنّی ها، مسیحیان و یهودیان

تهیه متون درسی مناسب در رشته های کلام، عرفان و فلسفه شیعه

نگارش تحلیل و تفسیر بر آموزه ها و باورهای شیعی به زبان امروز

تصحیح و نشر نسخه های خطی متون شیعی

فعال سازی نهادهای شیعی مانند مجمع جهانی اهل بیت، مرکز شیعه شناسی، مرکز تخصصی امامت و... .

پاسخ گویی عالمانه به شبهات و اشکال های مخالفان شیعه

ترجمه آثار مفید در مورد شیعه از زبان های دیگر به فارسی

ترجمه متون، منابع و آثار مفید شیعی به دیگر زبان ها

تلاش برای تأسیس کرسی های شیعه شناسی در خارج از کشور

تربیت محققان ورزیده و چند زبانه در حوزه مطالعات شیعه

تربیت مبلغان توانا و روزآمد

تدوین تاریخ برای همه علوم شیعی (کلام، عرفان، فلسفه، تفسیر، فقه، اصول، حدیث و رجال)

نگارش نقدهای عالمانه بر متون کلاسیک و کهن در مورد فرق و مذاهب یا ملل و نحل و آنچه در مورد شیعه در آنها نقل شده است (مثل الملل و النّحل شهرستانی، دبستان المذاهب، الفرق بین الفرق عبدالقاهر بغدادی، الفصل إبن حزم اندلسی و ...)

نکته ای که باید همواره در خاطر داشت اینکه در همۀ تلاش‌ها و تحقیقات، آموزش‌ها و سخنرانی‌هایی که در جهت معرفی مذهب شیعه صورت می پذیرد مسئله "تقریب مذاهب اسلامی" و "وحدت اسلامی" لحاظ شود و طرح موارد اختلاف بین شیعه و سنی دستمایۀ تفرقه و دشمنی نشود. هرگونه بحث در این مورد باید آمیخته با ادب، احترام و اخلاق اسلامی باشد. نباید ذره ای بی حرمتی از جانب هیچ کس نسبت به طرف مقابل انجام پذیرد و بحث ها با ناسزاگویی، تحقیر، تمسخر و توهین توأم نشود. موضع صریح و قاطع امام (ره) و رهبری (مدّ ظله العالی) همین است. کسانی که دلبستۀ انقلاب اسلامی هستند نباید فریب جریان‌های انحرافی را بخورند و به فحاشی و تفرقه افکنی بین مسلمین بپردازند که قطعاً کاری حرام و زیان بخش و مردود است. امروز مسلمانان بیش از هر زمان دیگری نیاز به وحدت و همدلی دارند. بحث علمی هیچ اشکالی ندارد و منافی وحدت نیست ولی باید همواره توأم با صمیمیت، صداقت، ادب و اصول برادری باشد. مسلمانان از مشترکات اساسی خود نباید غفلت کنند. با تمسّک به "ثقل اکبر" و "ثقل اصغر" و اصول و باورهای بنیادین مشترک و "اعتصام به حبل الله" و وحدت صفوف نباید اجازه دهند دشمنان اسلام و قرآن راهی یا روزنه ای برای نفوذ و رخنه میان آنها بیابند. حفظ عزت مسلمین، همۀ مسلمین چه شیعه و چه سنّی یک اصل خدشه ناپذیر و راهبردی است. نادان‌هایی که به نام تشیع یا به نام دفاع از سنّت به برادران خود می تازند و فحش نثار آنها می کنند خواسته یا ناخواسته از عوامل دشمن اند و آب به آسیاب آنها می ریزند. نباید افسون خصم شد. روش عالمان بزرگ ما همچون آیت الله بروجردی، سید شرف الدین، شیخ محمود شلتوت، سلیم بشری'، حضرت امام (ره) و رهبر معظم (دام ظله) همواره چنین بوده است. امید است جامعۀ اسلامی و امّت بزرگ اسلام با تأسی به چنین الگوهایی به صلاح و سداد دست یابد و اسیر ترفندهای شیطانی دشمنان نشود.

                                                                                               إنه ولّی التوفیق و علیه التکلان

                                                                                                       دکتر همایون همتی