نقدی بر یادداشت «طریقه فهرستی و نقد آن»

چندی است یکی از پژوهشگران موفق ایرانی ساکن فرنگستان، یادداشتهایی را در مورد نظریه ای جدید در باب اعتبار سنجی احادیث که به «نظریه تحلیل فهرستی» نامبردار است، اینجا و آنجا منتشر می کند. آخرین مورد از این یادداشتهای انتقادی نوشته ای است با عنوان «طریقه فهرستی و نقد آن» که در سایت ها مطالعه کرده و بهره بردم. به عنوان کسی که سالیانی چند در محضر صاحب نظریه مزبور (دام ظله) تلمذ کرده و تا حدودی با آراء ایشان آشناست، در خلال مطالعه یادداشت مزبور و نیز نوشته دیگری با عنوان «چند ملاحظه انتقادی بر نظریه طریقه فهرستی و کتاب نگاهی به دریا» از همین ناقد، با برخی سوء برداشتها مواجه شدم و لازم دیدم نکاتی را به اختصار معروض دارم:

1-  گمان می کنم بسیاری از مطالبی که در نوشته «طریقه فهرستی و نقد آن» آمده است را صاحب نظریه تحلیل فهرستی (دام ظله)  نیز قبول داشته و بر آن اشراف دارند. البته در این نوشته نکاتی بود که من نمی دانستم و استفاده کردم.

2-  اگر در کلام منقول از صاحب نظریه تحلیل فهرستی سخن از عدم اتکای طریقه رجالی اهل سنت بر متون مکتوب به میان آمده، ناظر به مقطع بسیار حساس قرن نخست است که حدیث اهل  سنت به طور جدی مکتوب نشده بود؛ وضعیتی که تا نیمه قرن دوم نیز تا حدی ادامه یافت. یعنی در فاصله ای حدود چهار تا پنج نسل پس از رحلت پیامبر(ص)، احادیث آن حضرت در میان اهل سنت، چنانکه باید، مکتوب نشد. اما سنت حدیثی شیعه از همان عصر صحابه، تحت ارشادات نبی مکرم (ص) و ائمه(ع) بر مکتوب ساختن استوار بود و به همین صورت مکتوب نیز منتقل می شد. کتاب السنن و القضایا و الاحکام، که نجاشی در نخستین صفحات فهرست خود از آن یاد می کند و احیانا به حضرت امیر(ع) یا ابورافع یا عبید الله بن ابی رافع نسبت داده شده است، گواه این مدعاست. این کتابی است که صاحب نظریه تحلیل فهرستی(حفظه الله) به استناد شواهدی آن را همان کتاب محمدبن قیس می دانند که پس از آنکه محمد آن را بر امام باقر(ع) عرضه کرد و حضرتش تأیید فرمود، محتوای آن زان پس به نقل از محمد بن قیس از آن حضرت نقل می گردید و گزارشهای متعددی از آن در منابع حدیثی موجود یافت می شود. (تفصیل مطلب به قلم یکی از شاگردان صاحب نظریه تحلیل فهرستی را از جمله ببینید در کتاب تازه انتشار یافته اش با عنوان تشیع: تاریخ و فرهنگ (محمدکاظم رحمتی، قم، مورخ، 1395) صص295-306؛ نگارنده این سطور نیز در نوشتاری منتشر نشده به اختصار در این باره سخن گفته است).

الغرض، اینکه در سده های بعد حدیث اهل سنت نیز به صورت مکتوب انتقال می یافت و نسخه های مروی از پیشینیان  مورد ارزیابی و اعتبارسنجی رجالیانِ آنان قرار می گرفت منافاتی با سخن صاحب نظریه تحلیل فهرستی ندارد.
ناقد محترم نیز در موضعی از یادداشت اخیرالانتشار اذعان کرده اند که نخستین فهارس اهل سنت یا کتابهای مشابه آن در نیمه های قرن پنجم پا به عرصه وجود گذارده است. این در حالی است که محدثان متقدم شیعه شخصیتهایی همچون سعد بن عبدالله اشعری(ف301) و عبدالله بن جعفر حمیری(ف ح305) در نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم، یعنی دوره ای بسیار نزدیک به عصر حضور امامان(ع)، فهرستهای خود را بر اساس اطلاعات موجود از نگارشهای حدیثی عصر حضور و دوره متصل به آن، که البته مورد تایید و اجازه محدثان پیشین هم بود، نگاشته بودند. علاوه بر مکتوب شدن زودهنگام، امتیاز دیگر سنت انتقال حدیث شیعه نسبت به اهل سنت آنست که مصادر مکتوب حدیث شیعه در طول دو و نیم قرن حضور امامان(ع)، همواره مورد توجه آن حضرات بوده و بر آنان عرضه می شده و مورد نقد و پالایش قرار می گرفته است. به دور از هر گونه تعصب مذهبی باید به این نکته اشاره کنم که کسی که با متون حدیث شیعه و اهل سنت سروکار داشته باشد به روشنی در می یابد که اسلوب عبارات و واژگان به کار رفته در حدیث شیعه بسی استوارتر و مقبول تر از احادیث سنیان است و میزان اختلاف متنی حدیث واحد از راوی واحد در مصادر شیعه بسیار کمتر از مصادر اهل سنت است. نکتۀ این اختلاف آن است که احادیث رسول خدا(ص) سالهای سال به صورت سینه به سینه به نسل های بعد منتقل می شد. در میان اینان که متکفل انتقال سخنان آن حضرت بودند باسواد و بی سواد، عالم و عامی، عرب و عجم و خلاصه از همه صنف افراد وجود داشتند و خدا می داند که سخن حضرت در اصل چگونه بوده و در چه کسوتی در جوامع حدیثی اهل سنت ثبت می گردیده است.

3-  این ادعا که «در دیدگاه طریقه فهرستی راویان حدیث همه در حد مشایخ اجازه تقلیل داده شده اند» که در دو موضع از نقد مطرح شده، برداشتی کاملا نادرست است. واضح است که حجم قابل توجهی از احادیث پس از صدور، در یادداشتهای شخصی راویان یا حافظه آنان ثبت می شد و تا زمان وارد شدن در منابع مکتوبی که اطلاعات آن در کتابهای فهرستی پسین ثبت گردید، به صورت شفاهی منتقل می شده است. اساسا تخصص صاحب نظریه تحلیل فهرستی (دام ظله)، که نظیر آن را در دیگر مشایخ معاصر کمتر سراغ داریم، اینست که معظم له برای هر حدیث، شناسنامه تاریخی ارائه می کنند و بر اساس سند حدیث و با تسلطی که بر منابع فهرستی دارند، سیر انتقال حدیث را از حافظه راویان نخستین یا یادداشتهای شخصی آنان تا دوره ثبت در جوامع حدیثی پسین بیان می فرمایند و با اشراف بر احوال راویان و محل سکونت آنان، سیر جغرافیایی هر حدیث در بومهای گوناگونی که مرکز اجتماع شیعه بوده است را عرضه می کنند.

4-  بر خلاف آنچه در نقد مورد اشاره بیان شده، ارزیابی و اعتبار سنجی نسخه های اصول و مصنفات اولیه اصحاب حتی در عصر حاضر کاملا ممکن و مقدور است، ولی خبرویتی از جنس خبرویت صاحب نظریه تحلیل فهرستی می خواهد که باز تا آنجا که من می دانم از ویژگی های انحصاری ایشان است و از عهده هر کسی بر نمی آید. تفصیل این روش در این مختصر نمی گنجد. ولی اجمال آن اینست که: اساسا این نظریه را باید در چارچوب اعتبارسنجی احادیث – که شأنی از شئون فقاهت است- باید ارزیابی کرد. نظریه مزبور که مبتنی بر حجیت خبر بر اساس  شواهد و قرائن  است (نه حجیت تعبدی خبر واحد) به دنبال آنست که استناد به یکی از شواهد مهم اعتبار حدیث نزد قدمای اصحاب برای معتبر دانستن احادیث را - که همانا میزان اعتبار مصدر و نسخه ای است که حدیث در آن آمده است- احیا نماید. انس فراوان با احادیث، و تبحر در مصدرشناسی هر حدیث و اینکه از کدام منبع نخستین اخذ شده است، و مقایسه احادیث منقول از برخی مصادر اولیه با برخی دیگر یا احادیث یک نسخه از کتاب واحد با نسخه دیگر از همان کتاب، و نوع نگاه اصحاب به آن احادیث و اینکه در مقام عمل فتوایشان مطابق با کدام کتاب و کدام نسخه آن است، و نیز جلالت شأن صاحبان آن مصادر و راویان آنها و اینکه آیا حدیث شناس و اهل تنقیح بوده اند یا نه، و قرائنی دیگر از این دست، به تدریج میزان اعتبار یک کتاب یا نسخه خاص نزد متقدمان – که از احوال اشخاص و مصادر و نسخ اطلاعات حسی داشته اند- را برای  محقق بر ملا می کند. طبیعی است که با مطالعه دو سه روزه کتاب نگاهی به دریا در کتابخانه دانشگاه پرینستون نمی توان به مغزای نظریه ای راه برد که در طول سالیان دراز و در اثر ممارست فوق العاده با منابع حدیثی، فهرستی و رجالی شکل گرفته است، تا چه رسد به اینکه کسی بخواهد آن را نقد هم بکند. باید - به اصطلاح- دود چراغ خورد و نزد اساتید زانوی تلمذ زد تا فهمید که پس از دوازده- سیزده قرن یا بیشتر، چگونه می توان نسخی که اساسا از میان رفته است را اعتبار سنجی کرد.
در واقع جنبه نوآورانه نظریه مزبور در همین نکته نهفته است؛ و الا اینکه شیخ طوسی و نجاشی فهارس خود را بر اساس فهارس متقدم نگاشته اند، چنانکه ناقد محترم نیز در نقد خود و نیز دیگر مواضع اشاره کرده اند، سخن جدیدی نیست.

اشاره کنم که فهارس متقدم هشت گانه ای که مورد استفاده شیخ و نجاشی بوده است طبق ایده ای از صاحب نظریه تحلیل فهرستی(دام ظله) و توسط یکی از شاگردان ایشان (آقای خدامیان آرانی) بازسازی گردیده و چند سال پیش توسط موسسه «کتاب شیعه» با عنوان فهارس الشیعه همراه با مقدمه ای سودمند و مفصل، در دو مجلد قطور منتشر شد. ناقد در پایان یادداشتی که در 25تیرماه سال جاری در سایت خود منتشر کرده، آورده است: «اینکه فهرست شیخ و رجال نجاشی فهرس الفهارسند را در مقالی به تفصیل بحث کرده ام. دوستی بنا دارد آن را در مجله ای منتشر کند. انشاء الله».

5-  به عنوان یک دوستدار دانش و دانشمندان توصیه ای به ناقد محترم دارم و آن اینکه  عالمان رسمی  دین و مذهب را حقی بزرگ بر پیروان است. اینان کسانی اند که در طول تاریخ، بدون چشم داشت های مادی و بدون نظر به اموری همچون ارتقاء مرتبه دانشگاهی یا مشغول شدن در فلان موسسه یا بهمان دانشگاه داخلی یا خارجی یا فلان دایره المعارف معتبر، و صرفا برای ادای تکلیف دینی و با انگیزه معنوی به تلاش علمی پرداخته اند. تلاش های طاقت فرسای اینان به لحاظ خلوص نیتی که داشته اند، با کارهای فلان دکتر و بهمان پروفسور قابل قیاس نیست. تعریضات ناقد در یادداشت «چند ملاحظه انتقادی بر نظریه طریقه فهرستی و کتاب نگاهی به دریا» نه زیبنده ایشان است و نه پاسداشت حق بزرگان و عالمان رسمی دین. برای عالمان کیش خویش نیز لااقل به اندازه فلان مستشرق یا مستشرقه، احترام قائل باشیم!

6-  فکر می کنم اگر بنا باشد اندیشه ای نقد شود باید ابتدا آن را یا از قلم صاحب آن اندیشه خواند و یا از زبان او شنید و اگر هیچ یک مقدور نیست توقف کرد. نقد یک نظریه بر پایه گزارش دیگران  صائب و پذیرفته نتواند بود. اصولا بهتر است تا اطلاعات کافی در مورد یک نظریه به دست نیاورده ایم، جانب احتیاط را مراعات کنیم. اظهار نظر در مورد هر نوشته یا نظریه ای ضروری نیست.

7-  اصولا در نوشته های ناقد محترم، سخنان بی استناد و بدون ارجاع به منابع، فراوان به چشم می خورد و ایشان جز آثاری که خودشان ده یا پانزده یا بیست سال پیش(یا حتی بیشتر!) نوشته اند، و در سراسر نوشته هایشان به وفور از آنها یاد می کنند، کمتر به منابع دست اول یا پژوهش های دیگران ارجاع می دهند. بسیاری مواقع نکات قابل استفاده ای در نگاشته های ایشان یافت می شود که به علت بی نام و نشان بودن قابل پیگیری و ارزیابی نیست. شخصا علاقمند بودم بدانم مقاله ای که با همکاری خانم اشمیتکه در مورد فهرستها و ثبت ها و معجم الکتب ها و برنامج های اهل سنت نوشته اند در کجا منتشر شده و چگونه قابل دسترسی است، ولی در نوشته ایشان اطلاعاتی در این باب نیافتم.

به امید روزی که قلم ناقد فاضلمان، قدری مودبانه تر، متواضعانه تر و البته مستندتر بنگارد.