اثری از علامه حلی منتشر شد

به گزارش روابط عمومی دانشگاه ادیان و مذاهب بخش منطق کتاب مراصد التدقیق و مقاصد التحقیق علامه حلی برای نخستین بار با تصحیح و تحقیق دکتر محمد غفوری نژاد، منتشر شد.

این اثر که در کشور عراق و به اهتمام مرکز تراث حله، از مراکز علمی وابسته به عتبه عباسیه، منتشرشده است، یکی از حدود بیست اثر منطقی علامه حلی است که با مقدمه‌ای از دکتر احد فرامرز قراملکی استاد دانشگاه تهران، و دکتر محمد غفوری نژاد، استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب به چاپ رسیده است.

چنانکه مرحوم علامه در مقدمه کتاب بیان می‌کند، وی این کتاب را برای خزانه سعدالدین صاحب دیوان نگاشته است. هدف وی از تألیف این کتاب، گردآوری لبّ دانش‌های سه‌گانه عقلی- یعنی منطق، الهیات و طبیعیات- بوده است.

در انتساب این کتاب به مرحوم علامه هیچ تردیدی وجود ندارد؛ ذکر نام کتاب در خلاصه الأقوال، ارجاعاتی که در مواضعی از کتاب، به دیگر کتب علامه مانند تحریرالأبحاث و نهج العرفان وجود دارد و تطابق محتوای کتاب با آراء خاص علامه در منطق، ازجمله افزودن قضیه عامه به‌عنوان قسم پنجم به تقسیم چهارگانه سنتی، از شواهد مهم این مدعاست.

تنها نسخه‌ای از بخش منطقی کتاب مراصد در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با شماره 2301 نگهداری می‌شود، که تصحیح بر اساس آن انجام‌یافته است. این نسخه را محمّد بن ابی‌طالب آوی، بر علامه و فرزندش فخر المحققین قرائت کرده است و هر یک از آنها نیز اجازه‌ای برای قاری بر ظهر نسخه صادر کرده‌اند. ازاین‌رو این نسخه بسیار نفیس و ارزشمند است.

دکتر قراملکی در بخشی از مقدمه خود بر این کتاب، با اشاره به این موضوع که پژوهش‌های علامه حلی در منطق پربرگ و پربار است و پرکاری و پرباری علامه حلی در علم منطق، نیازمند به تبیین و علت‌یابی است به این پرسش می‌پردازد که چرا وی در کنار دانش‌هایی چون کلام، فقه، حدیث‌شناسی، اصول و مانند آنها به علم منطق نیز اهمیت می‌دهد و زمان زیادی را صرف این دانش می‌کند؟

وی در مقام پاسخ، به مقایسه وضعیت تاریخی دو دانش منطق و کلام در دوره‌ای که علامه حلی تحصیل می‌کرد و دوره‌ای که وی به تولید علم پرداخت، می‌پردازد. دکتر قراملکی می‌نگارد: «روزگار تحصیل علم علامه حلی نیمه دوم سده هفتم هجری است. این سده از طرفی دوره شکوفایی، بالندگی و رواج منطق پژوهی و منطق نگاری است. پس از ابن‌سینا علم منطق یا شرحی بر شفای او شد و یا شرح و بسطی بر اشارات او. دانشمندان بزرگی پس از ابن‌سینا در سده‌های چهارم تا ششم زمینه را برای شکوفایی منطق آماده کردند: ... بهمنیار بن مرزبان (362/990 ـ 442/1066)، ابومحمدبن حزم (366/994 ـ 459/1064)، ابن رضوان مصری (377/1000 ـ 444/1068)، ابوحامد غزالی (450/1074 ـ 505/1129)، ابن ملکای بغدادی (460/1084 ـ 547/1153)، ابن سهلان ساوی (492/1116 ـ 565/1170) و مجدالدین جیلی...، ابن رشد اندلسی (520/1126 ـ 628/1249)، فخرالدین رازی، شیخ اشراق، اثیرالدین ابهری (597/1201 ـ 663/1265)، نصیرالدین طوسی (597/1201 ـ 672/1274) و نجم الدین دبیران کاتبی قزوینی. ...

 از طرف دیگر، سد هفتم، سد فتنه‌خیز تاریخ ایران است. مغولان بر کشور و فرهنگ آن تاخته‌اند و تمدن اسلامی، یورشِ تمدن ویران‌کُن مغول را تجربه کرده است. شکست این فرهنگ و استیلای فرهنگ مغولی می‌توانست سرآغاز نکبت‌باری برای جهان اسلامی به‌ویژه فرهنگ و اندیشه اسلامی باشد. پس از استیلای یأس آور مغول، به‌تدریج آهنگ مبارزه با منطق نواخته شد. اگر در سده پنجم کسی چون غزالی در نقد فلسفه و تکفیر فیلسوفان تهافت الفلاسفه نوشت و یا کسی چون عبدالکریم شهرستانی (460/1068 ـ 547/1153) مصارعة الفلاسفه نگاشت، اما در همان روزگار منطق منزلت و جایگاه مهمی داشت و غزالی خود در منطق آثار فراوانی چون محک النظر، معیار العلم، القسطاس المستقیم، منطق مقاصد الفلاسفه و منطق المستصفی من علم الاصول را نوشت. اما اینک در نیمه دوم سده هفتم و دهه‌های نخست قرن هشتم، معاصر علامه حلی، تقی‌الدین ابوالعباس احمد بن تیمیّه (661/1262 ـ 728/1328) الرد علی المنطقیین را نوشت و درمجموع فتاوی به چالش با مبانی منطق پرداخت. علامه حلیِ متکلم، منطق گریزی را سرآغاز سطحی نگری به اندیشه دینی و به بیان آمدن اندیشه‌های ناپخته و آمیخته با خرافات می‌دانست و بر توسعه دانش منطق به‌عنوان سدی استوار در برابر سیل سطحی‌نگری در اندیشه دینی اهتمام کرد. او علاوه بر آثار فراوان منطقی، منطق‌دانان بزرگی چون قطب‌الدین رازی را تربیت کرد. سرّ اخذ مبناگروی سخت‌گیرانه در نظریة توجیه را هم در همین گرایش کلامی علامه حلی باید جست. او برای حفظ استواری و عمق اندیشه دینی نیازمند به شاخص و ترازویی بود که سره را از ناسره تمایز دهد. خردگرایی از نظر علامه حلی اصالت اندیشه دینی را حفظ می‌کند و با منطقِ استوار بر نظریه مبناگروی سخت‌گیرانه اثبات اندیشه‌های کلامی دشوار می‌شود. اما ایمان به حقانیت اندیشه‌های اصیل دینی سبب شد تا علامه حلی دیدگاه کلامی خود و مکاتب رقیب را به ترازوی منطق برنهد. این ابزاری قابل اعتماد در رد اندیشه‌های التقاطی و نیز اندیشه‌های سطحی‌نگر است».

دکتر غفوری نژاد نیز در مقدمه مبسوط خود بر این اثر، ضمن معرفی اجمالی آثار منطقی علامه حلی، به منطق نگاری‌های دو بخشی و نه بخشی در سنت منطق نگاری اسلامی اشاره کرده و موضع میانه علامه در کتاب مراصد را توصیف کرده است. وی در بخشی از این مقدمه آراء خاص علامه حلی در دانش منطق را در مقایسه با آراء ابن‌سینا و دو شارح او یعنی خواجه نصیر و فخر رازی بررسی کرده است.