علوم ادبی لازمه تفسیر قرآن متاثر از ایدئولوژی‌اند

به گزارش ایکنا محمدی‌مظفر در آغاز سخنانش درباره متأثر بودن علوم ادبی از عقاید و ایدئولوژی و لزوم توجه به رویکرد انتقادی در تفسیر قرآن گفت: من در خصوص اثرپذیری ادبیات از ایدئولوژی سخن خواهم گفت. علاقه‌مندان به مباحث قرآنی می‌دانند که بحثی ذیل عنوان علوم مورد نیاز مفسر وجود دارد و مفسر پیش نیازهایی برای تفسیر باید داشته باشد. این علوم در حدود ۱۶ رشته هستند که مفسر باید اینها را داشته باشد. این علوم و فنون در کتاب‌های علوم قرآنی از جمله اتقان سیوطی برشمرده شده‌اند و می‌توان صرف، نحو، لغت، معانی بیان، فقه و .... را از این دست دانست.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب ادامه داد: از طرف دیگر بحثی در دهه‌های اخیر بسیار مطرح شده است که مفسر نباید تفسیر به رای بکند و یکی از مصادیق تفسیر به رای این است که بخواهد قرآن را با پیش فرض‌های خود منطبق کند و افکاری را که به آنها ملتزم است را ملاک معنای قرآن قرار دهد. مفسران بسیار این مسئله را تذکر داده‌اند و علامه طباطبایی نیز این اشکال را به تفاسیر قبلی وارد می‌داند که این تفاسیرسعی کرده‌اند آیات قرآن را به پیش دانسته‌ها و مسلمات خود انطباق دهند.

محمدی‌مظفر تصریح کرد: از این رو ما علومی را نیاز داریم و از طرفی دیگر برای فهم قرآن باید ذهن خود را از پیش فرض‌ها خالی کنیم. یکی از مکاتبی که خیلی روی این مطلب تاکید دارد، مکتب تفکیک است که به شدت مصر است که در فهم قرآن ما دانش‌ها و محفوظات خود را کنار بگذاریم.

وی افزود: در خصوص علومی که به عنوان مقدمه فهم قرآن نامبرده می‌شود باید این نکته را در نظر گرفت که کلا در جامعه عربی و اعراب قبل از نزول قرآن، چندان دانشی مطرح نبوده و بیشتر چیزی که در عرب بود اشعار جاهلی بود که در آنها نیز تشکیک شده است که آیا مربوط به جاهلیت است یا پس از اسلام ساخته شده است. پس تمام علوم ادبی عرب بعد از اسلام شکل گرفته است و خود نزول قرآن منشا این علوم در میان عرب بود.

وی با بیان اینکه یک علم ادبی مانند صرف به صورت خالص نداریم که با آن به سراغ فهم قرآن برویم. گفت: خود این علوم آمیخته به پیش فرض و عقاید یا در یک کلام ایدئولوژی هستند. علمای نحو از قرون دوم به بعد در تاریخ اسلام ظاهر شده و مسلمانانی هستند که در علوم ادبی متخصص شده‌اند و قبل از آنکه عالم باشند مسلمان بوده و عقاید اسلامی را داشته و به یکی از فرق اسلامی تعلق داشته‌اند.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب ادامه داد: می‌دانیم بعد از نزول قرآن اولین بحث‌هایی که مطرح شده مباحث اعتقادی و ... بوده است و پیشینه بحث‌های اعتقادی پیش از بحث‌های ادبی است در این صورت اگر قرار است ما برای فهم قرآن پیش‌فرض نداشته باشیم، آیا می‌توانیم با فراگرفتن علوم مورد نیاز مفسر چنین کاری را انجام دهیم؟

محمدی‌مظفر تصریح کرد: در مورد رویت خداوند آیه «إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ: به پروردگارش نگران است» (قیامت، ۲۳) وجود دارد که از نظر مفسران اهل سنت بر اساس آن خداوند در روز قیامت دیده می‌شود. عقل‌گراها مخصوص معتزله و شیعه قائل هستند که خداوند قابل رویت و دیدنی نیست و خود قرآن در آیه « لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ: چشمها او را درنمى‌يابند و اوست كه آنها را درمى‌يابد و او لطيف آگاه است» (الانعام، ۱۰۳) این مسئله را تصریح کرده است.

وی افزود: در خصوص آیه « وَلَمَّا جَاءَ مُوسَى لِمِيقَاتِنَا وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ قَالَ لَنْ تَرَانِي: چون موسى به ميعاد ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت عرض كرد پروردگارا خود را به من بنماى تا بر تو بنگرم فرمود هرگز مرا نخواهى» (الاعراف، ۱۴۳) یکی از مباحث ادبی در ادبیات عرب ذیل بحث معنای حروف و حرف «لن» محل چالش واقع شده است، در ادبیات نظری هست که از جمله زمخشری دارد و معتقد است که «لن» در این آیه برای «تأبید» یا نفی ابدی و به معنای هرگز است. یعنی انسان در دنیا و آخرت خداوند را نخواهد دید. منتقدین زمخشری ایراد گرفته‌اند که او به خاطر توجیه عقیده معتزلی‌اش در خصوص رویت خدا، «لن» را به این معنا گرفته است و ابن‌هشام نیز اشکال می‌کند که «لن» برای نفی ابد نیست و چنین معنایی در ذات این لفظ وجود ندارد. اینجا به نظر می‌رسد بحث در خصوص «لن» ادبی باشد، اما در واقع این بحث متاثر از عقیده است. در دیگر بخش‌های علوم ادبی نیز این مسئله وجود دارد.

محمدی‌مظفر در پایان گفت: علوم ادبی از جمله صرف، نحو، معانی بیان و ... علوم خالص و مجرد از همه عوارض نیست و ادبیات فارغ از ایدئولوژی نیست و مخلوط با عقاید است، از این رو وقتی گفته می‌شود برای فهم باید پیش فرض‌ها را کنار بگذاریم، باید برخوردی انتقادی با بحث‌های ادبی داشته باشیم و با توجه به تاثیر این علوم از عقیده مولفان‌شان با نگاهی نقادانه از آنها استفاده کنیم.