نشست «روایت‌گری پیاده‌روی اربعین» برگزار شد

به گزارش روابط عمومی دانشگاه، به همت معاونت فرهنگی دانشجویی دانشگاه ادیان و مذاهب، و در آستانه برگزاری آیین پرشکوه پیاده‌روی اربعین حسینی، نشست «روایت‌گری پیاده‌روی اربعین» با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مهراب صادق‌نیا و دکتر الله‌کرم کرمی‌پور برگزار شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین مهراب صادق‌نیا در سخنان خود ضمن اشاره به دشواری سخن گفتن از آیینی چنین باشکوه و بامعنویت گفت: صحبت کردن درباره اربعین کار بسیار دشواری است، به‌ویژه این‌که انبوهی از قدسیت و مفاهیم مقدس آن را در بر گرفته‌اند و بسیار دشوار است این‌گونه پدیده‌ها را با یک نگاه جامعه‌شناختی بررسی کرد.

وی در ادامه گفت: پیاده‌روی اربعین دست‌کم برای ما ایرانیان یک آیین نوزا است که به سرعت فراگیر شده و مشابهت‌سازی می‌شود. نمونه آن، پیاده‌روی در ایام شادی و حزن مانند عید غدیر یا پیاده‌روی بازماندگان عاشورا به طرف شاه عبدالعظیم الحسنی است.

دکتر صادق‌نیا با اشاره به این‌که نرخ زائران ایرانی در طول 9 سال گذشته تقریبا 150 برابر شده است، درباره جنبه‌ها و کارکردهای مثبت پیاده‌روی اربعین گفت: پیاده‌روی اربعین یک محل داد و ستد فرهنگی بسیار عظیم برای شیعیان است. میدانی است که شیعیان تجربیات فرهنگی‌شان را در آن به اشتراک گذاشته صورت‌های مختلف مذهبی را به نمایش می‌گذارند. عرصه‌ای است برای این‌که این خرده‌فرهنگ‌های شیعی خود را به نمایش بگذارند. این کار باعث افزایش خلاقیت فرهنگی و مذهبی همه شرکت‌کنندگان می‌شود. مثلاً ریتم نوحه‌های ایرانی در چند دهه گذشته متأثر از عزاداری‌های عراقی‌ها شده است.

این عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در ادامه گفت: اربعین هویت‌های مختلف شیعی را در یک قاب بزرگ در معرض دید همه قرار می‌دهد. ما نه‌تنها مشترکات خود بلکه تفاوت‌های خود را نیز می‌بینیم. ما این سؤال را از مخاطبان می‌پرسیدیم که علی‌رغم این تفاوت‌ها چرا در یک جا جمع شده‌ایم که پاسخ می‌دادند: حب الحسین یجمعنا. یک عشق معنوی به نام امام حسین(ع) ما را دور هم جمع کرده است. این نوعی تساهل هم به ما می‌آموزد. به ما یاد می‌دهد که اگر کسی غیر از تو فکر می‌کند یا رفتار مذهبی متفاوت‌تری نسبت به شما دارد، رفتارش غلط نیست. آن هم شکل یا صورتی از عزاداری است که شما هم باید آن را قبول کنید. در این عزاداری، این نوع هم‌نوایی یا هم‌دلی به مشارکت کنندگان آموزش داده می‌شود.

دکتر صادق‌نیا با اشاره به مسئله مشاهده‌پذیری شیعیان در این مراسم گفت: مشاهده‌پذیری یک تم جامعه‌شناسی است و معمولاً نزد گروه‌های اقلیتی پیدا می‌شود که برای کسب حقوق بیشتر تلاش می‌کنند. یکی از راه‌هایی که آنان انتخاب می‌کنند، این است که کاری می‌کنند تا دیده شوند. این دیده شدن صورت‌های مختلفی دارد. حسن اربعین در این است که یک اجتماع یک روزه نیست بلکه یک اجتماع پیوسته است و شاید یک ماه یا بیست روز مردمانی از سراسر جهان با ملیت‌های مختلف در آن شرکت می‌کنند. این باعث دیده شدن شیعه می‌شود.

وی با اشاره به مشاهدات خود از این پیاده‌روی گفت: افرادی از اقوام و ملیت‌های مختلف در آن‌جا بودند اما هیچ نشانی از دولت‌ها یا حکومت‌ها حتی دولت عراق ندیدم. گویی فقط فضایی آماده کرده‌اند تا مردم در این پیاده‌روی شرکت کنند. آن‌جا یک کنش اجتماعی آزاد و آرام برقرار بود. گویی هرکس حکومت خود را پشت سر گذاشته و آمده بود. ماهیت مذهبی این کنش آن‌قدر قوی است که حتی سیاست‌مداران را در خود هضم کرده است. البته تلاش‌های زیادی می‌شود که گروه‌های خرد شیعی در این میدان خود را نشان دهند. مثلاً موکب‌های متعلق به یک جریان شیعی یا یک مرجع تقلید یا طرفداران یک جریان اما فضای کلی، یک فضای یکپارچه است و هیچ شعار اختلاف‌برانگیزی مطرح نبود.

این عضو هیئت علمی هم‌چنین درباره آسیب‌هایی که متوجه این آیین است، گفت: نهادی شدن و حمایت ستادها و نهادهای دولتی باعث کاهش احساس مسئولیت مردمی می‌شود. مثلاً یک نهاد یک سری فعالیت‌ها انجام می‌دهد ولذا مردم با مشاهده این فعالیت‌های دولتی احساس مشارکت کم‌تری از خود بروز می‌دهند. به عنوان نمونه موکب‌داران عراقی با کم‌ترین توان مالی خود نسبت به حضور در این مراسم اقدام می‌کنند در حالی که موکب‌هایی مشاهده می‌شد که مشخص است از سوی نهادهایی در داخل ایران مورد حمایت قرار دارند. این باعث ایجاد یک تقابل بین مردم و آن نهاد می‌شود و این نهادی شدن از قدسیت این مراسم کم می‌کند.

صادق‌نیا در پایان گفت: وقتی مردم یک فرهنگ به هم نزدیک می‌شوند، به طور طبیعی مرزشان با دیگر ملت‌ها بیشتر می‌شود. گرچه آیین اربعین بین شیعیان انسجام ایجاد می‌کند اما ممکن است مرز بین شیعه و اهل‌سنت را پررنگ کند یعنی اختلافات مذهبی بین مسلمانان را زیاد کند. مثلاً نباید اربعین را در مقابل حج قرار داد. این سخنی است که بعضی سخنوران آن را به زبان می‌آورند. این تعابیر مرز بین شیعه و اهل‌سنت را زیاد می‌کند.

در ادامه این نشست، دکتر الله‌کرم کرمی‌پور دیگر عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب به بررسی آیین راهپیمایی اربعین از منظر مردم‌شناسی و مناسک‌شناسی پرداخت و گفت: در سال‌های اخیر ادبیات پژوهشی راجع به اربعین مورد توجه جامعه‌شناسان، فرهنگ‌شناسان و مستندسازان قرار گرفته است. بهترین برنامه‌ها در عرضه بازنمایی اربعین را مستندسازان انجام داده‌اند.

وی افزود: پیمایشی در سال 1394 انجام شد تا انگیزه‌های پیاده‌روی را بیابند. 40 درصد ایرانی و 45 درصد عراقی گفته بودند به عنوان وظیفه دینی به زیارت اربعین آمده‌اند. 25 درصد ایرانی و 21 درصد عراقی گفته بودند ما از این حرکت مذهبی لذت می‌بریم. 14 درصد ایرانی و 20 درصد عراقی نیز گفته بودند برای حاجت‌گیری از امام حسین(ع) به زیارت می‌روند. یکی از انگیزه‌ها، تجربه تعلیق امور مادی است. یعنی به زیارت می‌روند تا از هرچه امر مادی است، رها شوند. انسان‌ها در این‌جا محاسبات عقلی و امور مادی را کنار می‌گذارند تا این معنویت را در این چند روزه بچشند.

کرمی‌پور هم‌چنین گفت: مقوله رنج در ادیان یک مقوله بسیار مهم است و در الهیات شیعی، یک موضوع بسیار مهم‌تر. امام حسین(ع) رنج کشید و باور زائران این است که ما هم باید رنج بکشیم. اگر خسته شوند باز به این راه ادامه می‌دهند. خستگی بخش مهمی از سفر زیارت اربعین است. اساساً رنج و مصیبت یک موضوع معناآفرین در الهیات اربعین است. باید رنج کشید. البته این رنج کشیدن صرفاً متعلق به این دهه اخیر نیست و قبلاً هم بوده است.

این عضو هیئت علمی گفت: یکی از مؤلفه‌های موضوع پیاده‌روی، شورانگیزی عاطفی مناسک جمعی است. وقتی با محاسبات سود و زیان مادی نباشد، گویی کنش عاطفی یعنی تعلق خاطر داشتن در این ماجرا بسیار پررنگ است. هرکس هرکاری از دستش بربیاید، انجام می‌دهد. بنابراین مشارکت و شورانگیزی عاطفی و ضریب نرخ عاطفه در موضوع اربعین بسیار مهم است. موضوع دیگر که در این مسیر می‌بینید و به لحاظ زیبایی‌شناسی و هنر، جالب است، به هم خوردن نظم سلسله‌مراتبی در جوامع است. این نظام اساساً در اربعین وجود ندارد و از میان می‌رود.

دکتر کرمی‌پور هم‌چنین گفت: احساس تعلق هویتی یعنی نوعی تعلق داشتن به اجتماع دینی، از دیگر مؤلفه‌های زیارت اربعین است. ادغام و تلفیق و هم‌بستگی اجتماعی که در میان این تنوعات فرهنگی رخ می‌دهد، از دیگر مؤلفه‌های آن است. تاب‌آوری رنج از خصوصیات این سفر معنوی است. این‌که تحمل کنی و بپذیری که شکوه نکنی از ویژگی‌های اربعین است.

وی در پایان با اشاره به آسیب‌هایی که متوجه این مراسم است، گفت: یکی از این آسیب‌ها و نکات منفی که متوجه این مراسم است، کالایی شدن و تجاری شدن این زیارت است. آسیب دیگر، سیاسی شدن است. البته هوشیاری و آگاهی به اندازه کافی هست و تا جایی که ممکن است، باید از بار سیاسی آن کاسته شود. هرگاه سیاست بخواهد در قالب نشانه‌ها یا وضعیت های اجتماعی و ساماندهی شدن وارد این عرصه شود، می‌تواند به عنوان یک آسیب مطرح شود.  

کرمی‌پور هم‌چنین توصیه کرد تا دانشجویان دانشگاه ادیان و مذاهب به زوایای مختلف این مسئله در قالب پایان‌نامه‌ها و مقالات علمی بپردازند.