اخلاق فرجام شناسانه؛ کارکرد آخرت در «به‌باشی» اخلاقی

اگر تعالیم ادیان را به سه بخش عمده تقسیم کنیم، یکی از آن سه بخش تعالیم اخلاقی است. ادیان در بخش شعائر تفاوت‌های عمده‌ای دارند ولی در حوزه اخلاق اشتراک فراوانی به چشم می‌خورد. از این رو اخلاق، بخش جدایی ناپذیر همه ادیان وحیانی و غیر وحیانی است. بخشی از آموزه‌های موجود در قرآن و کتاب مقدس به عنوان متون مقدس سه دین ابراهیمی یهودیت، مسیحیت و اسلام اخلاقی هستند. در نگاه دانشمندان قرآنی، اخلاقیات یکی از چهار موضوع اصلی قرآن کریم به شمار می‌روند. در عهد جدید، اخلاقیات مهم‌ترین موضوع است، تا آنجا که اگر بخواهیم عهد جدید را صرفاً در دو موضوع منحصر کنیم، بدون شک یکی از آن دو اخلاقیات خواهد بود. جان ناس در خصوص تعالیم عیسی مسیح می‌نویسد که تعالیم عیسی دو نوع است: «الف» مبادی دینی و «ب» تعالیم اخلاقی و این تعالیم اخلاقی مانند دیگر انبیاء، منتهی به تعالیم عملی وی گردید.

بخش دیگری از متون مقدس این سه دین نیز ناظر به مسائل آخرت‌شناسانه است. در دو مذهب شیعه و کاتولیک، توجه هم‌زمان به این دو مقوله یعنی اخلاق و آخرت به ارتباط معناداری میان آنها اشاره دارد. اگرچه آخرت در دو مذهب، معنا و شرایط متفاوتی دارد ولی جوهره باز زیست، محاسبه و داوری در هر دو مفهوم مسیحی و اسلامی آخرت به میزان زیادی به هم شبیه‌اند. نکته قابل توجه این است که این سه خصلت وقتی به نظام اخلاقی معطوف شوند، به پیدایش سنخی خاص از اخلاق می‌انجامند که می‌توان آن را «اخلاق آخرت‌گرایانه» نامید. بدون شک اخلاق آخرت‌گرایانه، مصداقی از اخلاق دینی است و فرع بر رابطه دین و اخلاق است. در این گونه از اخلاق، آخرت در سه حوزه «معنا، انگیزه و غایت» بر اخلاق تأثیر می‌گذارد و بدین‌سان اخلاق آخرت‌گرایانه را شکل می‌دهد.

تأثیر آخرت بر اخلاق در حوزه معرفت به این معنا است که تصور و تصدیق پاره‌ای از گزاره‌های اخلاقی، به تصور و تصدیق پاره‌ای از گزاره‌های معطوف به آخرت مبتنی است. به عبارت دیگر معناداری و نیز فهم و تصدیق گزاره‌های این اخلاق، به فهم و تصدیق گزاره‌های فرجام‌شناسانه مبتنی است. برای نمونه، در تشیع تصور فضیلت «مراقبه» و نیز تصدیق آن به تصور و تصدیق داوری در روز واپسین وابسته است؛ به‌گونه‌ای که اگر داوری در آخرت تصدیق نشود، فضیلت بودن مراقبه (از نگاه دینی) تصدیق نمی‌شود. در مسیحیت کاتولیک نیز با رجوع به کتاب مقدس به عنوان اساسی‌ترین منبع اخلاق مسیحی، به‌ویژه در موعظه سر کوه با گزاره‌های اخلاقی مانند تواضع، فروتنی، پرهیز از ریا، فساد، دروغ‌گویی و.. مواجه می‌شویم که اگر آخرت نباشد، تعلیم دادن این اخلاقیات و دستور به رعایت آن گزاره‌ها بی‌معنا خواهد بود.

آخرت کارکرد انگیزه‌بخشی اخلاقی نیز دارد؛ به این معنا که آموزه معاد، انگیزه زیست اخلاقی را در دین‌داران افزایش می‌دهد. قرآن کریم در سوره قیامت از جنبه معکوس به این موضوع نگاه کرده و این‌گونه اشاره می‌کند: «بَلْ يُريدُ الْإِنْسانُ لِيَفْجُرَ أَمامَهُ» (سوره قیامت آیه 5) یعنی انکار معاد توسط برخی برای آن است که انگیزه عمل اخلاقی نداشته باشند. این بُعد از اخلاق آخرت‌شناسانه بر این نکته تأکید دارد که باور به آموزه معاد تسهیل‌کننده التزام اخلاقی است. آیاتی از قرآن کریم که دلالت بر اصل وجود آخرت دارند؛ آیاتی که دلالت بر عدم امکان بازگشت به دنیا و انجام عمل صالح دارند؛ آیاتی که دلالت بر دیده شدن اعمال و مواجهه انسان با اعمالش در قیامت دارند؛ آیاتی که تأکید بر رعایت تقوا دارند؛ آیاتی که با توصیف جهنم و عذاب اخروی نقش تحذیری را نسبت به عواقب اعمال بد دنیوی دارند؛ آیاتی که با توصیف نعمت‌های بهشت، ثمره نیک‌کرداری را بیان می‌کنند و آیاتی که انسان را به صبر توصیه می‌کنند؛ همه ازجمله آیاتی هستند که به انسان انگیزه تبعیت از گزاره‌های اخلاقی را می‌دهند. صریح و فحوای این آیات که دلالت بر آخرت باشد، بهترین کارکرد انگیزه‌بخشی را برای اخلاقی زیستن به فرد می‌دهند.

در مسیحیت نیز دسته‌های مختلفی از آیات کتاب مقدس به بیان‌های گوناگون کارکرد انگیزه‌بخشی برای فرد را ایفا می‌کنند: آیاتی که دلالت بر جزای بهشت و اعطای پاداش به نیکوکاران و نیز مجازات بدهکاران در آخرت دارند؛ آیاتی که دلالت بر وجود جهنم و کیفر کژکرداری دنیوی انسان در آخرت دارند و آیاتی که به ملکوت خدا اختصاص دارند، از این دسته آیات‌اند که مفاد آنها انگیزه زیست اخلاقی را برای انسان فراهم می‌کند.

 کارکرد سوم آخرت نسبت به اخلاق، کارکرد غایت‌بخشی به اخلاق است. در اخلاق آخرت‌شناسانه، نتایج و پیامدهای زیست اخلاقی به آخرت اشاره دارند؛ به این معنا که پاره‌ای از نتایج زندگی اخلاقی در زمانی خاص در آینده آشکار خواهد شد. بر اساس این منطق، بازگشت عیسی مسیح و کارکرد نجات‌بخشی وی، در حقیقت موجه‌کننده اخلاق مسیحی است و آموزه معاد و آخرت نیز به نوعی نقش توجیه‌گری اخلاق شیعی را ایفا می‌کند؛ اگرچه این نقش به اندازه بازگشت عیسی مسیح پررنگ نیست.

کارکرد غایت‌بخشی آخرت به اخلاق را در مراجعه به قرآن در آیات متعددی مشاهده می‌کنیم؛ ازجمله آیاتی که بهشت را ثمره کردار نیک و اخلاقی معرفی می‌کنند؛ آیاتی که جهنم را نتیجه و پیامد کردار زشت و بی‌اخلاقی در دنیا به تصویر می‌کشند؛ آیاتی که رضایت و خشنودی خداوند را ثمره اخلاقی زیستن در دنیا معرفی می‌کنند؛ آیاتی که سعادت ابدی را به عنوان نتيجه و هدف نهايى افعال اخلاقى و كسب صفات پسنديده مطرح مى‌كنند و آیاتی که راحتی در آخرت را ثمره حیات دینی و اخلاقی دنیوی می‌دانند. در همه این آیات البته به بیان‌های مختلف، آخرت به عنوان غایت فعل اخلاقی در دنیا دانسته شده است.

در کتاب مقدس نیز دسته‌های مختلفی از آیات، کارکرد غایت‌بخشی به اخلاق را دارند از جمله آیاتی که به اصل «جزا دادن» افعال انسانی در آخرت اشاره دارند؛ آیاتی که به غایت بهشت اشاره دارند و آیاتی که به جهنم به‌عنوان غایت بی‌اخلاقی و گناه دلالت دارند.

در مجموع، کارکرد اخلاق فرجام‌شناسانه، مجاب کردن انسان به اخلاقی زیستن و تلاش جهت «به‌باشی» اخلاقی او است. این کارکرد گاهی به شکل معنابخشی است؛ گاهی به شکل انگیزه‌بخشی و گاهی نیز به شکل غایت‌بخشی به گزاره‌های اخلاقی.