نوآوری‌های شهید مطهری برای زنان مسلمان امروز

دکتر فاطمه توفیقی عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در وبینار علمی «زن در نگاه اندیشمندان معاصر» که به همت جهاد دانشگاهی دانشگاه الزهرا(س) و معاونت بانوان شهرداری تهران برگزار شده بود، به ایراد سخنرانی پرداخت.

به گزارش روابط عمومی دانشگاه، دکتر فاطمه توفیقی در ابتدای سخنان خود گفت: هنگام سخن گفتن از نگاه رسمی درباره مسائل زنان در اسلام، سخنان شهید مطهری بسیار محل رجوع است. بسیاری از آثاری که در محافل حوزوی و دانشگاهی منتشر می‌شود، درواقع تکرار و بسط سخنان نوآورانه ایشان در دهه ۱۳۴۰ شمسی است. من در اینجا می‌خواهم به جای تکرار سخنان آن شهید بزرگوار، بر وجوهی تأکید کنم که اتفاقاً سخن ایشان را برای روزگار ما نوآورانه می‌سازد. در بخش نخست به زمینه و زمانه شهید مطهری می‌پردازم. در بخش دوم به نمونه‌هایی از محتوای سخن ایشان که برای روزگار ما هم‌چنان تازگی دارد، می‌پردازم و در بخش سوم توضیح می‌دهم که چگونه روش ایشان می‌تواند الهام‌بخش متخصصان و فعالان اجتماعی امروز باشد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب هم‌چنین گفت: شهید مطهری نگاهی فلسفی به مسائل اجتماعی داشت و این نگاه را با مخاطب خود تنظیم کرده بود. در حالی که بسیاری از دانشگاهیان و حوزویان آثار خود را منحصر به کتاب‌ها و سخنرانی‌های تخصصی می‌کردند، بدون این‌که با عموم مخاطبان ارتباط داشته باشند، شهید مطهری با توجه به بحث‌های رایج در رسانه‌ها درباره حقوق زن در اسلام، کوشید نشان دهد که منظر اسلامی چگونه با یافته‌های علمی و نوآوری‌های فلسفی منطبق است. کتاب نظام حقوق زن در اسلام حاصل یادداشت‌های ایشان در نشریه زن روز است که یک نشریه عامه‌پسند برای زنان بود. خود این امر نشان می‌دهد که چگونه فردی که مایل به تأثیرگذاری در جامعه بود، با قلم زدن در انواع رسانه‌های عمومی با مخاطب خود ارتباط برقرار می‌کرد.

دکتر توفیقی افزود: با توجه به داغ بودن مسائل مربوط به حقوق زنان در جامعه آن روزگار، او نه تنها در کتاب‌های نظام حقوق زن در اسلام و مسئله حجاب، بلکه در آثار دیگر از جمله حماسه حسینی هم نگاه تازه خود به مسائل زنان را طرح کرد. توجه داشته باشیم که در آن روزگار هم فمینیسم دولتی رایج بود؛ بدین معنا که حاکمیت نسخه‌ای از حقوق زنان را ترویج می‌داد و صداهای دیگر را ساکت می‌کرد، و هم فمینیسم غربی در آثار مکتوب و رسانه‌ها به عنوان نگاهی پیشرو مطرح شده بود و هم گروه‌های چپ با انتقاد از فمنیسم دولتی، حقوق زنان را در خدمت مبارزه‌های بزرگ‌تر سیاسی و اجتماعی قرار داده بودند.

وی هم‌چنین گفت: شهید مطهری هم با فمینیسم دولتی که در قوانین و رسانه‌های رسمی تبلور می‌یافت، مبارزه کرد و هم بینش‌های فمینیسم غربی را ستم‌آمیز می‌دانست و هم آزادی زنان را ذیل پروژه دیگر مبارزه قرار نداد. او بر حقوق زنان به خودی خود تمرکز کرد و نشان داد که تعالیم اسلامی نه تنها با برابری و آزادی ناسازگار نیست، بلکه اسلام خود مروج برابری و آزادی است. از این رو تعجبی ندارد که افرادی با وی مخالفت کردند و حتی ایشان را تحت فشار قرار دادند؛ در عین حال بخش زیادی از جامعه هم توانست با آن سخنان همدلی کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: محتوای آثار شهید مطهری ـ علی‌رغم پذیرش و ترویج از سوی نهادهای رسمی پس از انقلاب ـ هنوز برای بخش زیادی از جامعه ما تازگی دارد. نظریه برابری در عین عدم تشابه که محور اصلی آثار ایشان را تشکیل می‌دهد، برای بسیاری نامأنوس است؛ کسانی که تصور می‌کنند پذیرش برابری به معنای تن دادن به الگوهای بیگانه با فرهنگ بومی ماست. نظریه ایشان درباره حجاب شرعی؛ که بارها به تآکید خودش مبنای فتوا و تقلید نبود، برای بسیاری از اقشار سنتی، بیگانه است. برای نمونه کم‌تر کسی شنیده است که ایشان در پی ایجاد حرکتی اسلامی برای دفاع از حقوق زنان بود: «در كشور ما نیازمندی به نهضت زن هست اما نهضت سفید اسلامی، نه نهضت سیاه و تیره اروپایی. نهضتی كه دست جوانان شهوت‌پرست از شركت و دخالت در آن كوتاه باشد؛ نهضتی كه به‌راستی از تعلیمات عالیه اسلامی سرچشمه بگیرد، نه این‌كه به نام تغییر قانون مدنی، قوانین مسلّم اسلامی دست‌خوش هوا و هوس قرار گیرد؛ نهضتی كه در درجه اول به یك بررسی عمیق و منطقی بپردازد تا روشن كند در اجتماعاتی كه نام اسلام بر خود نهاده‌اند، چه اندازه تعلیمات اسلامی اجرا می‌گردد». (مجموعه آثار، ج ۱۹، ص ۹۰).

توفیقی در ادامه گفت: از نظر روشی هم سخن شهید مطهری بسیار نو است. او از اجتهادپذیری دین اسلام دفاع می‌کند و در عین حال تأکید دارد که اجتهاد ورزیدن، کار هرکسی نیست. انطباق اسلام با زمان و مکان طبق شرایطی خاص است و باید روح قوانین اسلامی محفوظ بماند. در همین راستا او از علم روز؛ مانند روان‌شناسی غربی، بهره می‌جوید تا از ارزش‌های خانوادگی دفاع کند. در این چارچوب، نان‌آوری مردان یا حق طلاق آنان نیز بر مبنای شأن و منزلت اجتماعی و ویژگی‌های روانی زنان تبیین می‌شود. او در دفاع از بسیاری از قوانین اسلامی مانند تعدد زوجات به امر اجتماعی اولویت می‌دهد و آن را چیزی فراتر از خواسته‌های فردی مردان یا زنان، بلکه ضرورتی برای تأمین اجتماعی بداند. فارغ از این‌که ما تا چه حد با این تبیین‌ها موافق باشیم یا نه، روش تتبع فلسفی شهید مطهری برای ما درس‌آموز است.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در پایان سخنان خود گفت: آن چیزی که امروز فاقدش هستیم، مطهری بودن است، یعنی کاربست روشی پیش‌رو برای دفاع علمی و عقلانی از تعالیم دینی. روشن است که بسیاری از آثار علمی که شهید مطهری در دهه ۱۳۴۰ به آنها استناد کرده، امروز نخ‌نما یا دست‌خوش تغییر شده‌اند. شرایط اجتماعی و اقتصادی امروز ما هم با آن روزگار متفاوت است و نیازمند تبیین‌هایی نو از تعالیم دینی است. هم‌چنین امروزه توجه بسیاری از اندیشمندان به تفاوت‌های اقشار گوناگون زنان جلب شده است، به‌گونه‌ای که هر قشری توجه خاص خود را می‌طلبد. بنابراین باید با توجه به نیازها و سؤالات و پیشرفت‌های علمی در روزگار خود در پی پاسخ‌هایی نو باشیم.