با چشمان کنجکاو نگاه کن

حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید حسن اسلامی اردکانی عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در یادداشتی آورده است:

در این وانفسای روزگار که دغدغه اقتصاد و درآمدزایی به تعبیر مرحوم اخوان، «کرده جا را بهر هر چیز دگر حتی برای آدمیت تنگ» و دامان دانشگاه‌های کشور را نیز گرفته، خواندن کتابی که مخاطب را به دغدغه‌ای فراتر دعوت می‌کند، غنیمتی است. اندیشه اصلی کتاب دانشگاه بوم‌شناختی: رؤیایی دست‌یافتنی (رونالد بارنِت، ترجمه سینا باستانی و جبار رحمانی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1397، 416 ص) آن است که دانشگاه‌ها به جای آن‌که هم‌سو با گرایش مسلط، شعار کارآفرینی و خودگردانی مالی سر دهند، بهتر است به عرصه‌ای فراخ‌تر از آن بیندیشند و هدف خود را حفظ کره زمین و همه باشندگانش قرار دهند. در فضایی که پاره‌ای از استادان در دل دانشگاه جا خوش کرده‌اند و مقالاتی تولید می‌کنند که جز ارتقا و امتیاز، دردی دوا نمی‌کند، بارنِت از آنها می‌خواهد وارد متن جامعه و درگیر زندگی روزمره شوند و با مردم و جامعه درآمیزند و طرحی نو برای زیستن درافکنند. چنان این ایده برایم جذاب بود که دیگر خواندنی‌ها را رها کردم و این کتاب را تا فرجامش خواندم و کوشیدم بر اساس آن، کار و بار خودم را بازنگری کنم.

بارنِت استاد ممتاز آموزش عالی در مؤسسه آموزش دانشگاه لندن است و در این کتاب (منتشر شده در سال 2017) حاصل سی سال اندیشه‌ورزی خود را صورت‌بندی و عرضه کرده است. مسئله اصلی او، آن است که در قرن بیست و یکم، دانشگاه چگونه می‌تواند پا به پای تحولات گسترده دوام آورد، بی‌آن‌که فلسفه وجودی‌اش را از کف بدهد.

نویسنده در آغاز پانزده مدعای اصلی خود را فهرست می‌کند، از جمله آن‌که دانشگاه جدای از جامعه نیست، بلکه با هفت اقلیم، زیست‌بوم یا اکوسیستم سروکار دارد؛ از آنها اثر می‌پذیرد و بر آنها اثر می‌گذارد. این هفت اقلیم عبارتند از: اقلیم معرفت، نهادهای اجتماعی، اشخاص، اقتصاد، یادگیری، فرهنگ و محیط زیست طبیعی. با این نگاه است که سیاست‌گذاری دانشگاهی باید جهت‌دهی شود و با این نگرش است که دانشگاه بوم‌شناختی، عمیقاً دانشگاهی اخلاقی است، زیرا دغدغه‌ای کلان و ارزشمند دارد. چنین دانشگاهی هم‌زمان واقع‌گرا و آرمان‌جو است. زیستن در این دانشگاه نیازمند عاملیت و کنش‌گری است و این مستلزم خیال‌ورزی مناسب و سنجیده است. کنش‌گری این دانشگاه از سطح افراد می‌گذرد، به نهادهای اجتماعی می‌رسد و در فضایی جهان‌شمول گسترش پیدا می‌کند. در این دانشگاه، استادان به جای حس انفعال و قربانی بودن، احساس کنش‌گری می‌کنند و برای بهبود جامعه و جهان خود می‌کوشند. این دانشگاه به جای تأکید یک‌سویه بر رشته‌گرایی و گسست از فضای عمومی، نگرش فرارشته‌ای دارد و دانشجویان و استادان را به درگیری با واقعیت آن‌گونه که هست و تعامل با آن دعوت می‌کند.

زمانی دانشگاه بوم‌شناختی به شمار می‌رود که اصول و قواعدی را در نظر بگیرد و به کار بندد، از جمله: (1) دغدغه‌مندی فعالانه که در این قاعده جلوه‌گر می‌شود: «بکوشید دل‌سوز جهان باشید»؛ (2) کاوش‌گری، یعنی همیشه فرصت‌هایی برای کار و گشودن آفاق وجود دارد و همواره در پی تحقق قابلیت دانشگاه در جهان باشید؛ (3)  اصل بهروزی با این قاعده که همواره در پی افزایش بهروزی جهان باشید. (4) گشودگی معرفت‌شناختی که می‌توان آن را در این قاعده صورت‌بندی کرد: «پیوسته آغوش خود را روی بینش‌های تازه، شیوه‌های تازه فهم جهان و چارچوب‌های متضاد بگشایید»؛  (5) درگیرشدگی که با این قاعده شکل می‌گیرد: «درگیر هرچه یا هرکه می‌بینید، گردید». مقصود از درگیری، خصومت نیست، بلکه برقراری روابط صمیمانه است، هم‌چون دو تن که «درگیر» عشق می‌شوند. هدف آن است که با جهان پیرامون خود مناسبات درست برقرار کنیم؛ (6) خیال‌ورزی با این قاعده «در همه سطوح دانشگاهی توانایی خیال‌ورزی‌تان را پرورش دهید و به کار زنید»‌ و (7) بی‌پروایی با این قاعده عملی: «به دانشگاه بوم‌شناختی، چونان فضایی برای گفت‌وگویی انتقادی و باز، پای‌بند باشید.» با این اصول و قواعد، دانشگاه بوم‌شناختی همواره و هم‌دلانه درگیر «کلیت جهان» است، نه صرفاً فضای علمی و عرصه آکادمیک کشوری خاص. زیستن در این جهان مستلزم آن است که استاد و دانشجو، همه و همواره در حال یادگیری باشند و همگی در پی بهتر ساختن پیرامون خود باشند. این پیرامون از فضای عمومی آغاز می‌شود، حیوانات را فرا می‌گیرد، جنگل‌ها و کوه‌ها را در می‌نوردد و همه کره‌زمین را پوشش می‌دهد.