مراقب ریا و عُجب در مناسک جمعی باشیم

روز عرفه، روزی است که شیعیان، همراه با حجاج در صحرای عرفات، دعای پرمغز عرفه را زمزمه می‌کنند. اما در سالیان اخیر مجالس بزرگ و شلوغ دعاخوانی رونق گرفته است و با پخش این مجالس از صدا و سیما این‌گونه به نظر می‌رسد که حتماً باید این دعاها در جمع و محافل پرجمعیت خوانده شود.

در این میان سوالاتی به ذهن می‌رسد مانند این‌که دعا عبادتی فردی است یا جمعی؟ آیا قرائت دعا بدون توجه به معنا کارکرد لازم را دارد؟ آیا باید دعا تا پایان خوانده شود یا رعایت حال مخاطب ضروری است؟

برای پاسخ به این پرسش‌ها و بهره‌گیری بیشتر از این ایام، با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمیدرضا شریعتمداری، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، گفت‌وگو کردیم.

دعا جایگاه والایی در دین اسلام دارد. اما سوال اینجاست که این جایگاه معطوف به دعای فردی است یا جمعی؟ به عبارت دیگر اصل دعا فردی است یا جمعی؟

در روایات گفته شده که دعا مغز و جوهره عبادت است «الدعاء مخ العبادة»؛ در عبادات، مناجات به درگاه الهی مطرح است و آیات و روایات متعددی درباره ارزش و اهمیت دعا بیان شده است. اما در پاسخ به سوال شما باید بگویم هر قدر دعا در خلوت خوانده شود، به سرشت و غرض عبادت نزدیک‌تر است. در قرآن کریم هم سه تعبیر خفیه، خیفه و دون الجهر من القول، آمده است. یعنی ترس و امید و خواندن خداوند با صدای پایین. خداوند در آیه ۶۶ انعام فرموده است: «قُلْ مَنْ يُنَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً لَئِنْ أَنْجَانَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ.» همچنین در آیه ۲۰۵ اعراف «وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ»؛ و به دعای از روی ترس و با صدایی که بلند نیست اشاره شده است.

البته در برخی عبادات، جنبه تظاهرات عینی و شعائری هم مطرح است، ولی تربیت دینی ما باید طوری باشد که حتی در عبادت شعائری هم ارتباطمان را با خدا برقرار کنیم. هم خلوت در جلوت داشته باشیم و هم از فرصت جماعت، که زمینه را برای جلب رحمت الهی فراهم‌تر می‌کند، برای درک ارتباط معنوی‌ با خدا استفاده کنیم. نباید ارتباط معنوی خود را با یکسری عوامل سطحی و بیرونی گره بزنیم، مانند برخی افراد که می‌گویند؛ ما در فلان مجلس و با شنیدن صدای فلان شخص ذاکر و خطیب حال معنوی پیدا می‌کنیم. البته این موارد طبیعی است و قاری‌ها و خطبا و ذاکرین با هم فرق دارند ولی نباید تعیین‌کننده باشند و حال معنوی ما منوط به این موضوعات باشد. این آفتی است که دامنگیر مذهبی‌های ما شده است؛ زیرا اگر فرد تنها باشد، حتی در کنار خانه خدا حال معنوی نمی‌یابد و باید یک روضه‌خوان و دعاخوانی در کنار کعبه باشد تا او تحولی را در وجودش حس کند.

پس اصل دعا در خلوت است ولی این به معنای نفی دعاخوانی جمعی نیست؛ البته ما حتی در جمع هم باید ارتباط مستقیم با خدا داشته باشیم، زیرا گاهی تلقی نادرست این است که انسان برای ارتباط مستقیم و درخواست از خداوند راهی جز توسل ندارد. در دعای ابوحمزه می‌خوانیم که خدایا تو کسی هستی که من بدون هر واسطه‌ای حاجتم را به تو می‌گویم و تو برآورده می‌کنی.

در سال‌های اخیر (قبل از کرونا) مراسم دعاخوانی جمعی بیشتر مورد توجه مردم قرار گرفته است و صداوسیما هم بیشتر به این موضوع می‌پردازد. دلیلش را چه می‌دانید؟

در کل، مناسک جمعی قابل ایراد نیست و بخشی از مردم با وجود چنین برنامه‌هایی به دعا توجه می‌کنند؛ گاهی ممکن است افراد سواد دعا خواندن نداشته باشند یا پخش عمومی مجالس تلنگری برای توجه به دعا باشد و وجود آن ایرادی ندارد؛ ولی مقید کردن دعا به این مناسک درست نیست، زیرا عبادات جمعی شائبه ریا و عجب دارد و اگر عبادتی به این صفت‌ها آلوده شود، همه فضیلت عبادت از بین می‌رود. طبق روایت، عبادتی که در آن ریا و عجب باشد، پذیرفته نیست و ارزش فرد گناهکاری که از گناهش پشیمان است، بیشتر از فردی است که به دلیل عبادتش دچار غرور و ریا شده باشد. در روایتی نقل است که پیامبر دیدند فردی وارد مسجد شد و همان لحظه فردی از مسجد خارج شد؛ ایشان فرمودند که فردی که وارد مسجد شد وضعش بهتر بود زیرا فردی که از مسجد خارج شد، عابدی گرفتار ریا و عجب بود.

بسیار بهتر است که عبادات ما مخفی باشد، البته اصرار بر مخفی کردن هم به صورت افراطی درست نیست، ولی دلیلی ندارد فردی عازم حج یا عتبات عالیات شود و بعد دائماً برای دیگران تعریف کند. اینها شائبه ریا دارد؛ مقید بودن به این‌که همیشه انسان در صف اول جماعت باشد اشتباه است؛ کما این‌که مقید نبودن هم اشتباه است. برگزاری جمعی برخی عبادات مثل حج و نیز نماز جمعه و جماعت توصیه می‌شود، ولی باید مراقب آفات آنها باشیم.

مجالس عمومی شرایطی دارد که باید رعایت شود؛ مثلاً یکی از کارهای اشتباه این است که مداحان در حین دعا، روضه‌خوانی پراکنده و به دفعات دارند، در حالی که فقط باید دعا خوانده شود. همچنین بلند کردن صدا در دعا منع شده، ولی گاهی مداح به دنبال هنرنمایی و صدانمایی است.

در ادعیه‌خوانی‌های جمعی معمولاً توجه چندانی به معنا وجود ندارد و خیلی از افراد درکی از معانی آن ندارند. آیا این‌گونه دعا خواندن تاثیری دارد؟

هرچه توجه به معنا و ابعاد علمی و معرفتی در دعا بیشتر باشد، مؤثرتر است، ولی دلیلی بر این نیست که کسی دعاهای ماثور را به خاطر این‌که متوجه معنای آن نمی‌شود نخواند؛ خوب است مردم را به معنا توجه دهیم؛ البته شاید راهش این نیست که دعا را قطع و ترجمه کنیم، بلکه بهتر است که سخنران مجلس مقداری از دعا را بعد یا قبل از آن توضیح دهد و تفسیر کند. قبلا این سنت وجود داشت، ولی الان بیشتر سخنرانی‌ها از این فضا دور است.

دو نوع دعا داریم؛ یکی این‌که فرد مقرب و عارفی دست به دعا بردارد و ما آمین بگوییم اما بیشتر دعاها این جنبه را ندارد و ما باید دعا را بخوانیم و با خدا رابطه برقرار کنیم؛ درباره شنیدن قرآن بسیار توصیه شده است ولی درباره شنیدن دعا، چنین چیزی وجود ندارد.

در آستانه محرم هم هستیم. اگر در هیئتی مداح به جای معرفت‌افزایی مردم به دنبال تکه‌پرانی سیاسی باشد و نحوه اداره مجلس طوری باشد که ساعات طولانی فقط سینه بزنند، شائبه مورد رضایت خدا و امام حسین(ع) نبودن در آن وجود دارد. باید از این فرصت برای انتقال حقایق و معارف به مردم استفاده شود و حتی اگر دسترسی به عالمی هم نداریم، بحث معرفتی از سوی افراد حاضر در حد وسع بیان شود.

با توجه به این‌که برخی ادعیه مانند دعای روز عرفه طولانی است، آیا باید همه دعا در یک مجلس خوانده شود؟

لازم نیست حتما دعا تا انتها خوانده شود، چون ممکن است انسان حال لازم را نداشته باشد. در مورد نماز شب هم گفته شده است که اگر می‌توانید ۱۱ رکعت بخوانید؛ در غیر این صورت فرد هر مقدار که توان دارد بخواند؛ حتی می‌تواند فقط شفع و وتر و حتی وتر را آن هم فقط با یک ذکر کوتاه در قنوت بخواند. اصل مستحبات توجه معنوی است؛ گاهی دو ساعت برای دعای کمیل وقت می‌گذارند که با رفت و برگشت ممکن است سه تا چهار ساعت وقت برای آن صرف شود، در صورتی که می‌توان آن را طی نیم ساعت خواند. طولانی بودن هم آفت مجالس دعاست، زیرا باعث دلزدگی اعضای خانواده و مخاطب می‌شود.

بهتر است انسان دعا را کامل بخواند، ولی اگر حال معنوی وجود نداشته نباشد، تصور نکنیم نیمه‌کاره رها کردن دعا ثوابش را کم می‌کند؛ حتی در روایات تأکید شده است که اگر نوافل به فرائض لطمه بزند، نباید آن را به جا آورد. فرائض هم صرفاً واجبات عبادی نیست، بلکه کارهای واجب زندگی هم هست. اگر فردی در طول سالیان متمادی مقید به امری مستحب باشد، باید در عدالت او شک کرد، زیرا هیچ کار مهمی مانند مشکلات زندگی یا خدمت به دیگران برایش پیش نیامده که او در همه عمر، دقایقی قبل از نماز در مسجد نافله می‌خواند؟

طبق روایات، قبل از آنکه حال معنوی شما تمام شود، دست از مستحبات بکشید؛ البته شعائری و مناسکی شدن القا می‌کند که انسان باید از اول تا آخر مجلس بنشیند، در صورتی که ممکن است کسی ۱۰ یا ۲۰ دقیقه بیشتر فرصت یا حال حضور نداشته باشد.

نهم ذی‌الحجه روز عرفه است. برای بهر‌ه‌مندی بیشتر از فیوضات این روز چه توصیه‌ای دارید؟

معرفت در این روز جنبه کلیدی دارد؛ عرفه روز آشنایی حضرت آدم و حوا در روی زمین، کسب معرفت بیشتر به خداوند و تجمع حجاج در مکه است؛ دعای عرفه امام حسین(ع) هم در این روز وارد شده؛ گرچه در ماثور بودن آن بحث است. اگر در مجلسی دعای عرفه خوانده شود، ایرادی ندارد که شرکت کنیم، ولی با توجه به شیوع کرونا بهتر است که تا جای ممکن فردی بخوانیم و تلاش کنیم که در این مجالس رقت قلب و صفای معنوی پیدا کنیم و دعا مقدمه کسب معرفت باشد. ضمن این‌که براساس مفاتیح، بهترین وقت دعای عرفه این روز است، ولی ادعیه دیگری مانند مناجات خمس عشر و دعای کمیل هم وارد است و می‌توانیم هر کدام را که بلدیم و بهتر می‌فهمیم بخوانیم و اگر مانعی بود، نیازی نیست که دعای طولانی عرفه را تا انتها بخوانیم.

منبع: خبرگزاری ایکنا