وجهه حکومتی گرفتن امر به معروف، مانع پیش‌برد آن است

حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمیدرضا شریعتمداری، در نشست «عاشورا و امروز ما» با بیان این‌که امر به معروف و نهی از منکر یکی از امتیازات اسلام است، گفت: براساس آیات قرآن کریم وقتی برخی از یهودیان برخی احکام شرعی مانند «یوم السبت» را دور زدند و آن را زیر پا گذاشتند، گرچه عده محدودی مرتکب این کار شدند ولی چون بقیه سکوت کردند و امر به معروف نکردند، به عذاب همگانی گرفتار شدند.

وی با بیان این‌که امر به معروف یکی از مایه‌های تفوق مسلمین بر پیروان دیگر ادیان است و یکی از انتقادات قرآن به پیروان ادیان دیگر، همین بی‌توجهی به امر به معروف و نهی از منکر است، اضافه کرد: امر به معروف و نهی از منکر در همه مذاهب اسلامی پذیرفته شده و حتی برخی آن را به عنوان یکی از اصول دین مطرح می‌کنند. جریاناتی که سویه انقلابی داشتند، مثل معتزله و زیدیه، امر به معروف را از رکن عملی و فقهی به مبانی دینی خود تبدیل کردند. قرآن تصریح دارد که اگر مسلمانان می‌خواهند امت برگزیده یا بهترین امت‌ها باشند، باید به امر به معروف و نهی از منکر پایبند باشند.

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب تصریح کرد: امر به معروف و نهی از منکر به معنای احساس مسئولیت نسبت به اتفاقات و پدیده‌های اجتماعیِ پیرامون ماست. امروزه احزاب، هم وقتی که در قدرت هستند و هم وقتی که دست‌شان از قدرت کوتاه است، پاسخگو بودن یا پاسخگو ساختن را دنبال می‌کنند. از رسانه‌ها هم در دنیای امروز، همین انتظار می‌رود تا رفتارهای نهادهای سیاسی و اجتماعی را پایش کنند. امر به معروف و نهی از منکر در عرصه سیاسی، دقیقاً یعنی همین کاری که احزاب و رسانه‌ها باید انجام دهند. داشتن جامعه مطلوب نیازمند مشارکت آحاد ملت است که عمدتاً از طریق نظارت و پاسخگو کردن نهادهای مسئول و صاحبان قدرت صورت می‌گیرد.

نظر نویسنده آمریکایی درباره امر به معروف

وی با اشاره به مقدمه کتاب مایکل کوک درباره امر به معروف و نهی از منکر افزود: او یادآور شده است که من شنیدم در رسانه‌ها و خواندم و دیدم که در ایستگاه راه‌آهن شیکاگو فردی متعرض یک خانم شد و آن خانم درخواست کمک کرد، ولی کسی به او کمک نکرد و من فهمیدم در جامعه ما جای مسئولیت عمیق و ریشه‌دار اجتماعی خالی است و علاقه‌مند به مطالعه در این زمینه شدم و دیدم امر به معروف و نهی از منکر که یکی از پایه‌های اصلی در اسلام است، عهده‌دار پر کردن همین خلأ است. سرانجام هم وی کتابی با موضوع امر به معروف نوشت که چند بار به فارسی ترجمه شده و جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی را هم گرفته است.

شریعتمداری با اشاره به وضعیت نامناسب کنونی امر به معروف و نهی از منکر در جامعه ایران اظهار کرد: یکی از عوامل وضع کنونی امر به معروف، این است که مسئولیت این کار بر عهده حکومت بوده است؛ البته درست است که حکومت دینی نمی‌تواند نسبت به این مقوله بی‌تفاوت باشد. قرآن کریم هم در آیه ۴۱ سوره مبارکه «حج» فرموده است که «الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ»، ولی چون از حکومت‌ها انتظارات زیادی ازجمله در ایجاد رفاه و اشتغال و ... وجود دارد و اگر حکومت نتواند در این امور موفق باشد، نمی‌تواند در امر به معروف و نهی از منکر سخن و کارکرد مؤثری داشته باشد. بنابراین وجهه حکومتی گرفتن این فریضه، حتماً مانع پیش‌برد آن می‌شود.

شریعتمداری گفت: اگر این مسئله وظیفه حکومت است یعنی باید در تمامی رفتارهای حکومت جاری باشد و قبل از مردم، نسبت به اجزا و ارکان حکومت، اِعمال شود، نه این‌که حکومت، امر به معروف را به ابزاری برای اعمال قدرت نسبت به توده‌های ضعیف و مردم عادی در نظر بگیرد و وقتی به سطح قدرت می‌رسد به خاطر برخی مصالح نابه‌جا و سوگیری‌های جناحی دچار رکود و خمود شود.

حکومتی‌شدن امر به معروف آفت است

وی با بیان این‌که حاکمیتی‌شدن این فریضه دامنگیر ما شده است، اضافه کرد: وقتی حکومت‌ها عهده‌دار امر به معروف و نهی از منکر شوند، طوری هدایت می‌کنند که اهداف آنان تأمین شود. لذا روی برخی منکرات تمرکز زیادی می‌شود و مابقی مغفول می‌مانند و این فریضه از درون، تهی و بی‌روح می‌شود. اگر امر به معروف طوری مطرح شود که مطالبه‌گری مردم نسبت به حکومت و حاکمان مغفول بماند، کارکرد لازم را نخواهد داشت، زیرا مهم‌ترین مصداق این فریضه گفتن سخن حق و آزادی بیان و آزادی بعد از بیان است.

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: اگر حکومت این فریضه را بیش از این‌که نسبت به مردم به کار ببرد، نسبت به اجزای حکومت به کار ببرد، همچنین آن را منحصر به برخی واجبات و منهیات نکنند، این فریضه جای خود را بیشتر در بین مردم باز می‌کند. همچنین به نظر بنده یکی از آفات دیگر پیرامون امر به معروف و نهی از منکر، این است که معروف‌ها و نواهی صرفاً به منکرات و واجبات دینی منحصر شده در حالی که مفهوم عامی است. الان در جامعه ما به منکر بدحجابی اهمیت زیادی داده می‌شود، ولی به بی‌عفتیِ ناشی از تنگناهای مالی اهمیت زیادی داده نمی‌شود.

معروف را به امور دینی منحصر نکنیم

وی گفت: به چه دلیلی باید معروف و منکر به چند امر دینی محدود شود؟ در حالی که خود واژه معروف جزء حقیقت شرعیه نیست، بلکه معروف به معنای هر چیز شایسته و متعارف و مورد پذیرش عقل جمعی است ولو این‌که مرتبط با محیط زیست و سبک زندگی بهتر باشد. رهبر معظم انقلاب در سخنان‌شان فرمودند حتی ورزش یک معروف است و دعوت به این کار هم دعوت به معروف است، نیازی نیست که برای ورزش آیه و روایت بیاوریم. همین که حکمی مورد پذیرش عقل است، مصداق معروف می‌شود.

شریعتمداری با بیان این‌که آفت دیگری که دامن‌گیر امر به معروف و نهی از منکر شده است، نحوه اجرای آن است، تصریح کرد: کسی که می‌خواهد امر به معروف و نهی از منکر کند، باید معروف‌ها و مناهی را بشناسد ولی چون ما آگاهی اندکی داریم لذا بیشتر باید روی مواردی تمرکز کنیم که قطعاً جز مسلمات دینی است. همچنین زمانی باید امر به معروف کرد که تأثیرگذار باشد؛ یعنی آن‌قدر مخاطب‌شناس باشیم که بدانیم امر به معروف و نهی از منکرِ ما جواب می‌دهد یا خیر. بسیاری از امر به معروف‌های ما، تأثیرگذار نیست.

وی افزود: جامعه‌ای که این‌قدر گرفتار مشکلات اقتصادی و اجتماعی است، نمی‌توانیم در آن جامعه، روی برخی موارد مانند حجاب به مقدار زیادی تمرکز کنیم. جا افتادن برخی فرایض دینی و معروفات نیازمند تربیت دینی و نهادینه کردن خوبی‌ها در ساختارهای زندگی جامعه است. امام باقر(ع) فرمودند شیعه واقعی کسی است که اگر در بین جماعتی از اهل تسنن باشد، امین آنان باشد و آنها مال و جان و ناموس خود را به او بسپارند؛ یعنی دعوت زبانی به معروف باید با عمل همراه باشد. هزاران گرفتاری و مشکل از سوی برخی بر مردم بار شده لذا نمی‌توان توقع داشت که به همه دعوت‌های ما پاسخ دهند.

عفو، میانه‌روی است

شریعتمداری با اشاره به آیه ۱۹۹ سوره اعراف؛ «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ»، افزود: عفو عمدتاً در این آیه به معنای گذشت تفسیر می‌شود، ولی روایتی از امام باقر(ع) داریم که عفو به معنای میانه‌روی و اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط است؛ تعبیر عرف در این آیه مؤید آن است که معروف فقط امور دینی نیست. البته در امر به معروف نوعی استعلا وجود دارد، اما در هر حال باید دور از افراط یا تفریط باشد. بنا به این آیه، در برخورد با جاهلان به معنای کسانی که رفتارهای جاهلانه و نابخردانه دارند، باید مدارا شود، «اعرض» در اینجا به معنای روی‌گردانی و رها کردن نیست، بلکه رفتار مداراگونه با آنان است.

افراط و تفریط؛ نشانه جاهل

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب گفت: مهم‌ترین نشانه جهل و جاهل، افراط و تفریط است. امام علی(ع) فرمودند: لا تری الجاهل الا مفرطا او مفرطا؛ یعنی برگشت اعرض عن الجاهلین به خذ العفو است؛ لذا اگر ما بخواهیم امر به معروف و نهی از منکر در جامعه نهادینه و رو به پیشرفت باشد، باید با خرد و تدبیر با این کار مواجه شویم. در این صورت جامعه با این فریضه کنار خواهد آمد. حتی اگر در ابتدا فرد معترض هم باشد ولی بعداً خواهد فهمید به نفع او و خانواده و جامعه اوست؛ مانند بستن کمربند ایمنی که در ابتدا سختی‌هایی داشت ولی افراد وقتی فهمیدند که به نفع‌شان است، خودشان به آن اهتمام می‌کنند.