سرشت انتحال و ابعاد اخلاقی آن

چهارمین نشست از دوره دوم سلسله نشست‌های پژوهشی پژوهشکده ادیان و مذاهب با عنوان «سرشت انتحال و ابعاد اخلاقی آن» با سخنرانی دکتر سید حسن اسلامی اردکانی برگزار شد.

 وی در تعریف انتحال گفت: انتحال یعنی متقلبانه و با تدلیس آن‌چه را که از دیگری است، به نام خود بنامیم. انتحال پدیده‌ای جهانی است و اختصاص به ایران ندارد.

دکتر اسلامی اردکانی در خصوص بعد تاریخی انتحال گفت: در گذشته بحث انتحال آن‌چنان مطرح نبوده و اگر بوده در قالب ادب و شعر بوده است که به آن سرقات ادبی گفته می‌شد. در گذشته افرادی ماند قشیری، تفتازانی و سید علی خان شیرازی اشاره به سرقت آثارشان داشته‌اند. سیوطی هم بارها گفته که از من سرقت شده و یک رساله به نام الفارق بین المصنف و السارق در این زمینه نوشته است.

وی در ادامه گفت: اتفاق جدیدی در قرون تازه رخ داده و انتحال را به یک پدیده متفاوت تبدیل کرده است. در قرون جدید با رشد صنعت چاپ و شکل‌گیری دانشگاه‌های مدرن، علم تبدیل به یک کالای ارزشمند شده که اعتبار، منزلت و پول به دنبال دارد. لذا وسوسه به دست آوردن منزلت علمی، پول و موقعیت و رشد سریع و ترقی، باعث گرایش برخی افراد به انتحال علمی می‌شود.

دکتر اسلامی هم‌چنین به ارائه گزارشی از پدیده انتحال در جهان پرداخت و گفت: در آلمان و انگلیس پدیده انتحال بسیار کم است اما در ایران از 1054 نویسنده ثبت شده، 104 نفر انتحال کرده‌اند یعنی 15 درصد. در آلمان 297 نویسنده از میان 9200 نویسنده ثبت شده متهم به انتحال شده‌اند.

وی هم‌چنین در ادامه سخنان خود به ارائه نمونه‌هایی از انتحال‌های معروف در تاریخ و دوره معاصر اشاره کرد و گفت: در طول تاریخ انتحال‌های بسیار معروفی داشته‌ایم. مثلاً در انگلستان شخصی به نام الثبتی در طی 10 سال، 60 مقاله علمی پژوهشی در حوزه پزشکی منتشر کرد و معلوم شده همه تقلبی است. در ایران هم نمونه‌هایی هست مانند دو وزیر دوره‌های قبل که کارشان به مجلس کشیده شد و هرکدام توجیهاتی آوردند.

این استاد دانشگاه سپس به وضعیت انتحال در ایران اشاره کرد و گفت: طی 10 ـ 15 سال اخیر مقالاتی از ایران در نیچر و مجلات دیگر چاپ شد و بعدها اعلام شد که این‌ها انتحال است و حتی یک لیست از ایرانیان منتشر کردند که این‌ها سارقند یا متهم و مشکوک به سرقت هستند و ما آثارشان را چاپ نمی‌کنیم. هم‌چنین در ایران گاهی ترجمه از عربی و انگلیسی انجام می‌دهند و به اسم تألیف منتشر می‌کنند. گاه نیز از دیگری می‌خواهند که ترجمه را انجام دهد و بعد به اسم خودشان به عنوان تألیف منتشر می‌کنند.

دکتر اسلامی با اشاره به این که از این پدیده در جهان با عنوان طاعون جهانی، و معضل جهانی یاد می‌شود، افزود: در جهان سیستم‌هایی برای کنترل انتحال طراحی شده است. در ایران هم اخیراً شاهد برخی حساسیت‌ها از سوی وزارت علوم هستیم مانند این که دانشجو ضمانت می‌دهد که یافته‌هایم از خودم است و از دیگری نیست و اگر ثابت شد از دیگری است، از من پس بگیرید.

وی در ادامه افرادی را که دست به انتحال می‌زنند در سه دسته معرفی کرد و گفت: یک گروه تاجرمسلک و کتاب‌ساز هستند و منتظرند در دنیا کتابی چاپ شود و بعد به نام خودشان منتشر کنند. این انتحال‌ها در مجموع آن‌چنان بازتاب و پیامد علمی ندارد.

گروه دیگر دانشجو هستند. بعضی سایت‌ها به صورت جدی کار انتحال را انجام می‌دهند و در ازای پرداخت پول، مقاله تحویل می‌گیرند. انتحال از سوی دانشجو با این که توجیه اخلاقی ندارد، اما به هر حال رخ می‌دهد و توجیهی ضعیف در این خصوص هست که می‌گویند دانشجو است و می‌خواهد مدرکی بگیرد و برود و نهایتاً در حد اخراج و تجدید ترم با دانشجو برخورد می‌شود. در سطح جامعه جهانی هم حساسیت چندانی به انتحال دانشجویان نشان نمی‌دهند. اما گروه سوم، اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها هستند، یعنی کسانی که متصدی و متکفل نشر علم و تربیت علمی و اخلاقی دانشجو هستند. این‌جاست که فاجعه شکل می‌گیرد. استادی که خودش دست به سرقت علمی می‌زند، چگونه می‌خواهد دانشجو تربیت کند. متأسفانه یکی از توجیهات استادان ایرانی این است که می‌گویند آموزش عالی به ما فشار می‌آورد که مقاله بدهید و ما هم مجبوریم چنین کاری بکنیم.

دکتر اسلامی در تعریف انتحال گفت: فاعل متن و مفهومی را از منبعی مشخص برمی‌دارد و بدون اعلام نامناسب چه قصد باشد و چه نباشد، از آن استفاده می‌کند. یعنی برگرفتن مطلبی از منبعی معین بدون ارجاع درست، چه قصد فریب در کار باشد یا نباشد. یکی از روش‌های انتحال این است که به منابعی استناد کنیم که خودمان ندیده‌ایم. در این‌جا یا باید خود کتاب اصلی را پیدا کنیم و بخوانیم، یا بگویم به گفته فلانی، فلان شخص چنین می‌گوید.

وی بر این نکته تأکید کرد که گرچه از انتحال به عنوان سرقت یاد می‌کنند اما در حقیقت انتحال با سرقت تفاوتی دارد. بدین ترتیب که اگر کسی مالی از من سرقت کند و من اورا بگیرم و بگویم این مال را به او بخشیدم، آن مال از آن سارق می‌شود اما در انتحال این اتفاق هیچ‌گاه رخ نمی‌دهد. اگر راضی هم باشم که کسی نقل قولی از من را بدون سند نقل کند، باز اسمش انتحال است، چرا که رابطه اثر با نویسنده، رابطه حقوقی نیست که بر اساس مالکیت قابل انتقال باشد بلکه رابطه تولیدی و علّی است. لذا اگر کتابی بنویسم و بدهم به نام شخصی دیگر کار شود، باز آن محتوا از آن من است. دوم این که اگر شما شیئی بدون مالک مشخص را پیدا کنید، طبق شرایطی مالکش می‌شوید ولی هیچ‌گاه نمی‌توانید مالک یک نوشته بی‌نام یا یک نسخه خطی شوید.

دکتر اسلامی در پایان به چند نکته در خصوص نگارش مقاله با توجه به ارجاعات آن اشاره کرد و گفت: اصولاً هرجا شک کردیم که ارجاع بدهیم یا نه، باید ارجاع دهیم. در بحث دانش عمومی نیاز به ارجاع نیست، مانند قرآن و این که کعبه در مکه قرار دارد. هرجا نکته‌ای را اشاره کردید و ممکن است خواننده فکر کند که نظر شخصی شما است، باید در گیومه ارجاع دهید. هرجا نقل قول غیرمستقیم می‌کنیم، نام شخص را می‌بریم و هرجا ساختار را می گیریم، باید اشاره کنیم. هرگاه ایده‌ای را می‌گیریم، و بعد خودمان با استفاده از آن ایده به نتیجه‌ای می‌رسیم، اخلاقاً ملزم هستیم که بگوییم اصل ایده را از چه کسی گرفته‌ایم. هرگاه تحقیقی کردید و خودتان به آن نتیجه رسیدید و بعد دیدید که کسی دیگر هم به همین نتیجه رسیده (که در شعر به آن توارد می‌گویند)، باید اشاره کنید که خودم مستقلاً به این نکته رسیده‌ام و اشاره کنید که دیگری هم به این نتیجه رسیده است.

در پایان این نشست، دکتر اسلامی اردکانی به سؤالات استادان و دانشجویان حاضر در جلسه پاسخ داد.

گفتنی است این نشست روز چهارشنبه پنجم اسفندماه 1393 در سالن شهید بهشتی برگزار شد.