کرسی آزاداندیشی «اندیشه حد وسط در اخلاق اسلامی» برگزار شد

آخرین نشست از سلسله نشست‌های کرسی‌های آزاداندیشی با عنوان «اندیشه حد وسط در اخلاق اسلامی» و با ارائه سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید حسن اسلامی عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب  و نقد و داوری دکتر محسن جوادی برگزار شد.

وی در ابتدای سخنانش گفت: همه ما یک تجربه شهودی داریم که دررفتارهای‌مان باید معتدل و میانه‌رو باشیم و این حتی در ادبیات و شعرمان نیز منعکس شده است. این معتدل بودن در تمام فرهنگ‌ها و سنت‌های دینی و اخلاقی و تمدنی ستوده است و نشانه پختگی انسان‌ها است.

ارسطو می‌گوید ما در پی سعادت هستیم. راه رسیدن به سعادت،‌ فضیلت است. فضیلت آن کمالی است که برای نفس حاصل می‌شود. کمالاتی که ما را می‌کشاند به سعادت. این فضیلت مایه آن می‌شود که در ما منشی شکل گیرد که بر اساس این منش رفتارهای مناسب و سنجیده از ما سر بزند.

وی هم‌چنین افزود: عدالت برآیند سه فضیلت حکمت، شجاعت و عفت است. در برابر این چهار فضیلت، هشت رذیلت هست. این ساختاری است که در سنت یونانی بود و در جهان اسلام هم مقبولیت پیدا کرد. بر این اساس روایتی هم ساخته شد و به امام علی(ع) و امام جواد(ع) منسوب شد. عرفا هم این منطق را پذیرفتند.

این خلاصه نظریه حد وسط است. امتیازاتی دارد. اول این که با شهود زندگی ما سازگار است. هم‌چنین به ما در مقام تصمیمی‌گیری کمک می‌کند. سوم این که یک اصل عملی است. این نظریه از همان آغاز مورد مخالفت بسیاری قرار گرفته است.

به نظر من نظریه حد وسط به مثابه تعیین و معیار فضیلت شناختن فضیلت‌ها و رذیلت شناختن رذیلت‌ها به شکل عامش مشکلاتی می‌آفریند. اولین مشکلش این است که در این نظریه بعضی از فضیلت‌های اصلی دین ما نادیده گرفته شده است، مانند ایمان و تقوا. دوم این که اصولا این فضیلت‌های چهارگانه جزو فضیلت‌های اصلی دین ما نیستند. سوم این که مفهوم این فضیلت‌ها در سنت یونانی و حتی بعدها در سنت اخلاقی ما با آن‌چه در قرآن آمده فرق می‌کند. و مهم‌تر از همه این که بعضی از فضیلت‌هایی که می‌شناسیم حد وسط نیستند. مانند ایمان.

در ادامه نشست، دکتر محسن جوادی به نقد نظریه دکتر اسلامی پرداخت و گفت: ارسطو می‌گوید نظریه من یعنی نظریه حد وسط درست است اما واضح نیست یعنی بیان و حدودش روشن نیست. بعدها در تاریخ هم کانت که این را تفسیر و ارسطو را نقد می‌کند، این را به معنی همان اعتدال گرفته‌اند و گفته‌اند حد وسط، اعتدال نیست، همان‌طور که آقای دکتر اسلامی هم این‌گونه می‌گویند.

وی سپس به شرح نظریه ارسطو در خصوص حد وسط پرداخت و گفت: ارسطو حد وسط فضیلت و رذیلت را مشخص می‌کند اما منظور قاعده نیست. بیان ارسطو این است که جنس فضیلت به گونه‌ای حد وسط است. خود ارسطو می‌گوید منظور من از حد وسط، حد وسط حسابی، قیاسی یا نسبی نیست. وقتی از او در این مورد سؤال می‌کنند می‌گویند آن‌چه که عقل من مشخص می‌کند که مثلا در کمک کردن، به چه کسی و چه میزان و شیوه‌ای باید کمک کرد. مانند پزشکی، که بر اساس حد وسط ارسطو است. یک پزشک بر اساس تجربه‌ای که دارد و در پشت آن دانش نظری عمیق در مورد زیست‌شناسی دارد. مجموعه این‌ها به من می‌گوید که من چه کنم. این حد وسط است.

دکتر محسن جوادی در پایان گفتند:‌ نظریه حد وسط مربوط به آنتولوژی اخلاق است نه حتی اپیستومولوژی اخلاق و نه بحث معیار. ولی تحلیلش از ماهیت فضیلت‌ها این است که جنس‌شان حد وسط است. همان‌طور که آقای دکتر اسلامی گفتند، این یک راهنمای عملی است و چیزی بیشتر از این نمی‌تواند باشد. اما پیچیدگی‌های زیادی در سخنان ارسطوست.

پاسخ‌گویی به سؤالات استادان و دانشجویان حاضر در جلسه پایان‌بخش این نشست علمی بود.

این نشست روز پنج‌شنبه سوم دی‌ماه 1394 ساعت 12:30 در سالن کنفرانس امام موسی صدر برگزار شد.