راهبردهای پیشبردِ تشیع

تشیع همچون دیگر مذاهب و قرائت‌های اسلامی حتماً سودای پیشرفت و دغدغه گسترش را در سر دارد. ظرفیت‌هایی چون محبت اهل‌بیت(ع)، با نفوذ مرجعیت و دستاوردهای علمی و عینی چشمگیر در برخی عرصه‌ها، در گذشته و حال، این شایستگی و فرصت را به شیعه داده است تا عمق و نفوذ بیشتری را در جهان اسلام بیابد و بطلبد و دست‌کم، پایداری و جلوداری‌اش را تثبیت کند.

به نظر می‌رسد که شیعه اگر میل به تثبیت یا بسط نفوذ دارد، باید به گونه‌ای عمل کند که نه تنها مایه تنش، تشنج و تفرق مذهبی نگردد، که موجب انسجام امت اسلامی نیز بشود و چنان‌که در خطبه غرای حضرت زهرا(س) در مسجدالنبی آمده، باید به امامتی فرابخواند که سامان‌بخش آیین و دین و تأمین و تضمینی در برابر تفرق امت باشد (وطاعتنا نظاما للمله و إمامتنا أمانا للفُرقه). در سخنان بلند امام رضا(ع) نیز از امامت به عنوان زمام دین و نظم‌بخش مسلمین یاد شده است (الإمامه زمام الدین و نظام المسلمین).

برای پیشبرد تشیع به دور از تفرق و تشتت، ناگزیر باید در چهار عرصه رفتارها، آموزه‌ها، تبلیغ مذهبی و شعائر، راهبردهای ویژه‌ای را اتخاذ و دنبال کرد:

۱. رفتارگرایی: اگر بیشتر از شعائر و آموزه‌ها بر عمل، اعم از عمل منسکی و عبادی، عمل اخلاقی و عمل معنوی (سیر و سلوک) تأکید و تمرکز کنیم، که اتفاقاً همگی از مشترکات اسلامی هستند، هم تشیع و اهل‌بیت(ع) را به‌نام و خوشنام می‌کنیم (کونوا لنا زیناً و لاتکونوا علینا شیناً) و هم تنشی را برنمی‌انگیزانیم. در کنار عمل دینی، توجه به حقوق و اخلاق شهروندی و آزادی‌های مشروع هم اگر به نام تشیع و در ظل حاکمیت شیعی اتفاق بیفتد، حتماً تشیع را پیشتاز خواهد کرد.

شاید تعبیر قرآنیِ «فإستبقوا الخیرات» که پس از بیان تنوع و تکثر شرایع و مناهج انسانی، به پیشی گرفتن در امور پسندیده فرامی‌خواند، ناظر به همین جایگاه عمل و لزوم رقابت در عمل، به جای رقابت در نظر باشد.

همچنین کاربستِ حداکثری واژه شیعه در روایات اهل‌بیت(ع) در همین معنای تشیع عملی و سلوکی می‌تواند نشان‌دهنده اهمیت و نقش‌آفرینیِ عمل در قوام و دوام تشیع باشد؛

۲. آموزه‌ها: آرای کلامی و احکام فقهی‌ای در شیعه وجود دارند که گرچه اتفاقی نیستند و نیز بسا مقتضای تدقیق علمی نباشند، اما به دلیل جایگاه خاص‌شان در نزد علما یا توده شیعه به پای تشیع گذاشته می‌شوند و طبعاً تنش‌زا هستند؛ از این قبیل است، تلقی امامت به معنای شیعی‌اش به عنوان مرزگذارنده بین کفر، و اسلام و ایمان، و نیز باور به جواز غیبت کردنِ مخالفان مذهبی. طبعاً با التزام به این آموزه‌ها نمی‌توان وفاق مسلمانان و مقبولیت تشیع را به انتظار نشست.

۳. تبلیغ و دعوت: در تبلیغ تشیع نیز، برای پرهیز از تنش و با هدف هموار شدن راه پیشرفت، به‌جاست که اولاً، رویکرد ایجابی و تبیین علمی بر رویکرد سلبی و جدلی برتری داده شود. امروزه گفت‌وگو را در فضایی کاملاً علمی و اخلاقی بهترین راهبرد نیل به حقیقت و تفاهم می‌دانند.

ثانیاً، تبلیغ از راه عمل که توصیه اکید ائمه اهل‌بیت(ع) است (کونوا دعاه للناس بغیر ألسنتکم)، از مؤثرترین راه‌های ترویج یک ایده یا سرمشق فکری و مذهبی به شمار می‌آید؛ به‌ویژه در دنیای معاصر که انسان‌ها به دلیل سیطره کمیت و عینیت، و نیز به دلیل فراوانیِ راه‌های عرضه‌شده که بسیاری از آنها ناتمام یا ناکام هستند، به واقعیات ملموس و زیست شده بیشتر اقبال دارند.

۴. شعائر: در خصوص آیین‌های مذهبی، اگر به پیش‌روندگی تشیع، به دور از تفرقه‌انگیزی، باور داریم، به نظر می‌رسد که: اولاً، باید مکانت و منزلت ویژه شعائر اسلامی، مثل عید رمضان، عید فطر و عید جمعه را در نظر داشته، بر شعائر اسلامی راجح بدانیم.

ثانیاً، در شعائر شیعی، بر آنهایی تأکید بورزیم که جنبه تحریک‌کنندگی و نفرت‌پراکنی ندارند. ثالثاً، برای مناسبات فرح‌بخش و اعیاد مذهبی جا و مجال لازم را باز نماییم.

مواسم و مراسم مذهبی از مهم‌ترین فرصت‌ها برای القای شکوه و جلال یک جامعه، یک نظام سیاسی و یک منظومه دینی است و در عین حال، مایه انسجام و دل‌آرام طبقات مختلف اجتماعی است. فاطمیان در حاکمیت ۲۷۰ ساله‌شان با آیین‌های مختلف ملی و مذهبی (اعم از اسلامی، شیعی و مسیحی) کمک فراوانی به اعتبار خود و انسجام اجتماعیِ قلمروشان کردند. بنا به نقل‌ها، فقط یک آیین سوگ داشتند که همان عاشورا بود و ۲۸ عید سالانه برگزار می‌کردند. از این قبیل بود، عید رمضان، عید فطر، عید غدیر، موالید پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع)، حسنین علیهماالسلام، عید نوروز، عید ملی فتح خلیج، اعیاد مسیحیِ یوم الغطاس و عهد الخمیس.

تشیع را می‌توان در چارچوب‌های محدود زمانی و مکانی متوقف کرد و از هر نوع تصدی حکومت مشروع و ارتباط با پیروان دیگر مذاهب و ادیان دور نگه داشت و یا می‌شود حتی به جای تعامل، تقابل را پی گرفت. در این صورت می‌تواند در همین فضاهای تنگ و محدود باقی بماند و می‌توانیم بر غلظت تلقی‌های فرقه‌ای بیفزاییم و در آتش اختلافات بدمیم، اما اگر به مقتضای میل طبیعی به توسع و گسترش، و بنا به مطلوبیت دینیِ دعوت، حاکمیت و تعامل با دیگر مسلمانان، بخواهیم در عرصه‌های اسلامی، حاضر و فعال باشیم، می‌باید به الزاماتی که مستظهر به تعالیم و سیره پیشوایان اهل‌بیت(ع) هستند، تن بدهیم. در این صورت، به‌جا و شایسته است که در رفتارها، فهم و تفسیر برخی آموزه‌ها، شیوه‌های تبلیغ و دعوت، و شعائر و آیین‌های مذهبی‌مان بازنگری کرده، طرحی نو دراندازیم و صورت‌بندی جدیدی را سامان دهیم.