موضوع ایمان در همان سده نخست به کانون مباحث کلامی بدل شد

به گزارش روابط عمومی دانشگاه، دکتر محمد جاودان، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در نشست «نظریه ایمان در مذاهب کلامی اسلامی» که سه‌شنبه ۲۷ آبان‌ماه ۱۳۹۹ برگزار گردید؛ به بیان نقطه نظرات خود پرداختند که خلاصه مطالب مطرح شده در ادامه می‌آید:

موضوع ایمان، مهم‌ترین و اساسی‌ترین موضوع ادیان است، چون هیچ دینی بدون ایمان شکل نخواهد گرفت و اگر شگل گرفت، بدون آن دوام نخواهد یافت. ایمان اسلامی یعنی آنچه با آن فرد به اسلام مؤمن می‌شود، از نخستین موضوعات عقیدتی بود که در دهه‌های نخست تاریخ اسلام در مرکز توجه و بلکه در کانون منازعات قرار گرفت. با آن‌که قرآن کریم، پذیرش ایمان اسلامی را به مثابه مرز میان مؤمنان به اسلام و کافران به آن قرار داده و در سایه آن امت مسلمان را تأسیس کرده و از همه کافران جدا ساخته بود، جریان خوارج در اواخر نبرد صفین در برداشتی ناصواب از آیه: «إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ» [یوسف/ ۴۰] هرگونه حکمیت انسان‌ها را گناه و گناه را سبب کفر دانستند و بنابراین تقریباً همه مسلمانان زمان خود را متهم به کفر نمودند و در نتیجه ایمان اسلامی را که نخست عامل وحدت امت بود، وسیله جداسازی و مرزگذاری در درون امت مؤمن قرار دادند و بر این پایه، به شکلی غلوآمیز و افراطی به تکفیر دیگر مسلمانان و کشتار آنان اقدام کردند. لازمه این موضع ایمانی خوارج آن بود که ایمان هرچه هست، صرفاً از سنخ نظر نیست و عمل نیز مؤلفه و رکن ایمان است و بنابراین هرگونه کاستی در عملِ مؤمن به زوال ایمان و به کفر او منجر شده و مادام که توبه نکند، مهدور الدم است.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: گشاده‌دستی خوارج در تکفیر و کشتار مؤمنان سبب شد به‌زودی جریان دیگری در اسلام پدید آمده و به تعریف و تفسیر ایمان اسلامی و حقیقت آن مبادرت کند. این جریان، در واکنش به موضع افراطی خوارج نقش عمل را در حقیقت ایمان نفی کرد و به همین سبب به مرجئه نام‌بردار شد که مقصود از آن کسانی بودند که در ماهیت ایمان «رتبه عمل را از نظر» به تعویق و تأخیر انداخته و کارکرد عمل را ثانوی می‌دانند. بدین ترتیب، موضوع ایمان در همان سده نخست به کانون مباحث کلامی بدل شد و سبب پدید آمدن جریان‌های کلامی و اندیشه کردن در ابعاد مختلف و متعدد ایمان اسلامی گردید. این ابعاد در مهم‌ترین محورها عبارت بودند از :

    چیستی ایمان و حقیقت آن،

    نسبت اسلام و ایمان،

    کاهش و افزایش ایمان،

    حکم مرتکب کبیره

    استثناء در ایمان.

دکتر جاودان بیان داشت: در همه این محورها که هرکدام جزئیات بسیاری دارند، دیدگاه‌های مختلفی با تبیین‌ها و استدلال‌های ویژه خود پدید آمده و فصل مشبعی از کلام اسلامی و تاریخ اندیشه کلامی را شکل داد. به جز خوارج و مرجئه، دیگر مذاهب کلامی مانند معتزله، اهل حدیث، اشاعره، ماتریدیه و شیعیان در محورهای یادشده و تفاصیل آنها نظرات خود را ارائه کرده و نظریه ایمان را با روی‌کرد خود تبیین کردند. تبیین این محورها بازبسته معرفی هرکدام از این مذاهب کلامی از چیستی ایمان بود. آنان که نقش عمل را در ایمان اساسی تلقی کرده و آن را هم‌چون یک رکن ایمان دانستند و آنان که نقش عمل را در حقیقت ایمان نفی کرده و ماهیت ایمان را در معرفت و تصدیق محدود ساختند. تبیین محورهای پنج‌گانه بالا و دیگر مسائل وابسته، معمولاً ارتباطی منطقی با این دو نگاه داشت. اما همه این تلاش‌های فکری در تقابل با تندروی خوارج در موضوع ایمان و معطوف به موضعی اعتدالی در آن بود تا به سهولت مؤمنی کافر نشود و تا حد ممکن وحدت درونی امت از گزند تفرقه مصون بماند و در عین حال اهمیت عمل در ایمان نیز کاهش نیابد. امری که مستفاد از قرآن و سنت و بلکه مورد تأکید آنها بود.

وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: همان‌طور که غیر مستقیم اشاره شد، موضوع ایمان در تاریخ اسلام و اندیشه اسلامی در بستری از حوادث و مسائل عینی جامعه مسلمان رخ نمود. مسائل سیاسی و اجتماعی دامن عقائد را گرفت و به طرح مسائل ایمان انجامید. این نشان می‌دهد که ایمان در اسلام برپایه چالش‌های درونی و دغدغه‌های خاص خود و نیز در چارچوب داشته‌های منابع خود پدید آمد و کمال یافت، امری که ماجراهای ایمان را در اسلام از آنچه ایمان برای نمونه، در مسیحیت با آن مواجه شد تا حد زیادی متفاوت کرد. بنابراین امروزه، شناختی دقیق و تفصیلی از سیر تاریخی ایمان در اندیشه اسلامی و آشنایی دقیق با ابعاد آن راه ما را در مواجهه ای درست و کارآمد با چالش‌های ایمانی زمانه هموار می‌سازد. میراث غنی قرآنی، روایات معصومان و آثار متفکران و متکلمان سرمایه‌ای گران‌بهاست که بازاندیشی در آن یار و مدکار ما در چالش‌های ایمانی معاصر خواهد بود.

منبع: انجمن کلام اسلامی حوزه