بررسی مقایسه‌ای مکتب فایده‌گرایی اخلاقی جان استوارت میل

در جلسه دفاع از رساله دکتری دانشجو امیرحسین پاشایی با عنوان «بررسی مقایسه‌ای مکتب فایده‌گرایی اخلاقی جان استوارت میل و نظریه مصلحت در کلام شيعی (با تأکید بر مدرسه کلامی بغداد)»، دکتر هادی صادقی به عنوان استاد راهنما، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمیدرضا شریعتمداری به عنوان استاد مشاور و حجج اسلام دکتر سید حسن اسلامی، دکتر مصطفی سلطانی و دکتر مهدی اخوان به عنوان استادان داور حضور داشتند.

در چکیده این رساله آمده است:

نظریه فایده‌گرایی جان استوارت میل که سودگرایی کلاسیک است و بیشترین خیر برای بیشترین افراد را اصل اساسی ارزش اخلاقی می‌داند، نقشی محوری در نظریات فایده‌گرایانه دارد. در سویی دیگر در سنت کلامی شیعی و مکتب عقل‌گرای بغداد، نظراتی که حول محور مصلحت مطرح و مصلحت را اصل و پایه ارزش و حسن و قبح افعال معرفی ‌می‌کنند، این قابلیت را دارا هستند که با سودگرایی مقایسه‌ شده و ما را به نظریات فلسفه اخلاق اسلامی نزدیک‌تر کنند. از این رو در این تحقیق با روشی توصیفی ـ تحلیلی و کتابخانه‌ای نظریه میل با نظریه‌ مصلحت که از آراء متکلمین اصلی مکتب کلامی بغداد (شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی) استنتاج شده، مقایسه شده است. مقایسه‌ای که در پنج قسمت به سامان رسیده است: کلیات، بررسی اصول، بررسی مبانی، خیر و مصلحت ذاتی و انواع آن‌ها و نتیجه‌گیری. حاصل آن‌که هر دو نظریه در اصول، وحدت‌گرا هستند. در نظریه میل، اصل سود و در نظریه مصلحت، مصالح و مفاسدِ واقعی است که یا به تشخیص عقل در افعالی که حسن و قبح‌شان همیشگی و ثابت است و یا به تشخیص تفصیلی خداوند در افعالی که مصلحت و مفسده متغیر دارند، حسن و قبح افعال را تعیین می‌کنند. نظریه میل اگرچه به زعم وی قابلیت سازگاری با آموزه‌های مسیحی را دارد، نظریه‌ای سکولار و فارغ از پیش‌فرض‌های الهیاتی است اما نظریه مصلحت به شدت متأثر و مبتنی بر مبادی خداشناسانه است. در نهایت این‌که اگرچه خیر ذاتی در نظریه میل و مصلحت غایی در نظریه مصلحت به لذت و الم منتهی می‌شود اما برخلاف میل، لذت و المی در نظریه مصلحت مبنای ارزش افعال و جعل احکام دانسته می‌شود که یا از احکام ضروری عقل صادر شده باشد یا از جانب خداوندی که کمال مطلق است، تأیید شده باشد. از این رو، لذات اخروی و پایدار بر لذات دنیوی تقدم دارند. ماهیت نظریه مصلحت سبب می‌شود بسیاری از اشکالاتی که به نظریه میل وارد می‌شوند، مانند دشواری محاسبه سود یا غفلت از سود فردی، وارد نباشد.