نمود باورهای ایرانی در شکل‌گیری اختصاصات کلامی اسماعیلیه

در جلسه دفاع از رساله دکتری دانشجو عباس مسیحا با عنوان «نمود باورهای ایرانی در شکل‌گیری اختصاصات کلامی اسماعیلیه (از پیدایش تا قرن پنجم)»، دکتر محمد شکری فومشی و دکتر مریم معزی به عنوان استاد راهنما، دکتر محمد جاودان به عنوان استاد مشاور و حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمیدرضا شریعتمداری، دکتر محمدحسن محمدی مظفر و دکتر سید سعید منتظری به عنوان استادان داور حضور داشتند.

در چکیده این رساله آمده است:

اسماعیلیه یکی از گرایش‌های مذهب تشیع است که انشعاب آن پس از شهادت امام صادق (علیه السلام) رخ داده و در اواخر قرن دوم در جامعه اسلامی ظهور و بروز سیاسی و عقیدتی یافت. از ویژگی‌های مهم این مذهب، تمایز در برخی باورها و اعتقادات کلامی است. وجود این تمایز از مذاهب اسلامی از یک سو و هم‌سویی یا شباهت تقریبی آن به برخی آموزه‌های دیگر ادیان، از سوی دیگر؛ بهره‌گیری یا الهام از ادیان پیرامونی را محتمل می‌سازد. از جمله باورهایی که محتمل است بر آموزه‌های کلامی اسماعیلیان تأثیرگذار باشد، باورهای ادیان ایرانی است. این احتمال از آن‌جا نشأت می‌گیرد که علاوه بر همانندی و شباهت نسبی برخی آموزه‌ها، حداقل در مبانی، مشهود بودن حضور اندیشمندان کلامی ایرانی در میان صاحب‌نظران این مسلک و هم‌چنین زنده‌ماندن برخی از ادیان ایرانی حداقل در اندیشه‌ها و باورهای توده مردم و اندیشمندان جامعه تا قرن‌ها پس از اسلام بوده است. مسأله این رساله، بررسی تأثیر باورهای ایرانی بر عقاید و آموزه‌های کلامی اسماعیلیان است. علی‌رغم مطالعات وسیع و دامنه‌داری که در خصوص اسماعیلیان خصوصاً در دو قرن اخیر انجام شده است، هنوز پژوهش مستقلی در خصوص بهره‌گیری اعتقادات اسماعیلیان از آموزه‌های کلامی دیگر ادیان صورت نگرفته است. لذا این رساله به دو سؤال ذیل می‌پردازد:

1. کدام‌یک از آرای کلامی ـ اعتقادی اسماعیلیان متأثر از ادیان ایرانی است؟

2. چه عوامل و اسبابی زمینه‌ساز تأثیر باورهای ایرانی بر اعتقادات اسماعیلیان بوده است؟

نوع تحقیق به‌صورت پژوهش بنیادین و روش آن بر مبنای مستندات و منابع کتابخانه‌ای و مبتنی بر توصیف و تحلیل بوده و نتایجی که اخذ می‌گردد، معرفی برخی آرای کلامی و اعتقادی است که به سبب عواملی مانند گسترش آموزه‌های ایرانی در بستر پیدایش اسماعیلیه، ایرانی‌بودن اندیشمندان تدوین‌گر کلام اسماعیلیه نخستین و فاطمیان و نهایتاً، حضور و نمود قابل ملاحظه غلات که از یک سو حامل اندیشه‌های ایرانی و از دیگر سو مرتبط با اسماعیلیان بوده‌اند؛‌ محتمل است، از ادیان ایرانی متأثر گردیده باشند.